Tayqa

Tayqa meşəsi

Tayqa — Yerin təbii zonası.. Avrasiya və Şimali Amerikanın şimalında yayılmış iynəyarpaqlı meşə zolağıdır.

Bitki örtüyü

Ərazidə üstünlük təşkil edən bitki tipi tayqa mamırlı, mamırlı-kolluqlu və otlu-kolluqlu meşələrdir ki, cənubda onları yarpaqlı  və enliyarpaq meşələr  əvəz edir. Burada subasar çəmənliklərdə  və  ağacların altında çəmən ot bitkiləri də geniş yayılmışdır. Böyük sahələr, xüsusən də  Qərbi Sibirdə bataqlıq  assosiasiyaları ilə örtülmüşdür.

Zonanın Avropa və Qərbi Sibir hissəsi iqlim şəraitinə, bitki və torpaq örtüyünə görə şimaldan cənuba üç  yarım zonaya bölünür: şimali, orta və  cənubi tayqa. Bu yarımzonalarda tünd iynəyarpaq meşələr hakimdir.

Burada əsas meşəəmələgətirən ağaclar küknar, şam, ağ şam və sidrdir.

Şimali tayqa yarımzonası tozağacı, titrək qovaq, qara şam qarışıqlı seyrək küknar meşələri ilə örtülmüşdür.

Qərb rayonlarında yüngül qranulometrik tərkibli süxurlar üzərində  şam meşələri üstünlük təşkil edir. Şimal tayqasında meşə örtüyü altında subartika bataqlıq-kolluq, mamır və şibyə bitkilərindən ibarət aşağı yarus inkişaf  etmişdir. Burada ot bitkiləri inkişaf etməmişdir. Torpaq örtüyü qleyli podzollu və podzol illüvial –humuslu torpaqlardan ibarət yarımzona əmələ gətirir.

Orta tayqa yarımzonası tünd iynəyarpaqlı küknar meşələrindən ibarətdir. Meşə örtüyü altında, aşağı yarusda  başdan-başa mamır örtüyü əmələ gəlmişdir. Burada ot bitkiləri yoxdur. Qırılmış və yandırılmış meşələrin yerində  şam, tozağacı, titrək qovaq qarışığından ibarət meşələr əmələ gəlmişdir. Torpaq örtüyü podzollu torpaqlardan ibarət yarımzona əmələ gətirir.

Cənubi tayqa yarımzonası - Avropa hissəsində enliyarpaq ağac (palıd, göyrüş, ağcaqayın, cökə)  qarışıqlığından ibarət tünd iynəyarpaq və enliyarpaq-tünd iynəyrapaq meşələrlə və Qərbi Sibirdə - yarpaqlı (toz  ağacı, titrək qovaq) meşələrlə təmsil olunmuşdur. Bu meşələrin örtüyü altında ot bitkiləri yaxşı inkişaf etmişdir. Torpaq örtüyü çimli-podzollu torpaqlardan ibarət yarımzona əmələ gətirir. Zonanın torpaqəmələgəlmə şəraiti və torpaq örtüyü həm şimaldan cənuba,  həm də qərbdən şərqə dəyişir. Bu dəyişikliklər yarımzona və fatsiyalar ayrılarkən nəzərə alınır. Tayqa-meşə zonasında aşağıdakı fatsiyalar  ayrılmışdır: isti (Qərbi və cənubi Avropa); mülayim (Şərqi Avropa); soyuq (qərbi və orta Sibir); uzun müddət  donan (Şərqi Sibir və Uzaq Şərq); soyuq rütubətli (Sakit Okean) – Kamçatka, Saxalin.

Faunası

Sığın, ayı, samur kimi soyuğadavamlı heyvanlar yaşayır.

İqlim

Tayqa təbii zonası

Tayqa meşələri əsasən mülayim qurşağın şimal sərhədlərində yayılır. Buna görə də burada hava daim soyuqdur. Buraya yağıntı düşsə də torpağın üzərindəki ölü örtük - meşə döşənəyi torpağın rütubəti almasına icazə vermir. Buna görə də burada yanlız iynəyarpaqlı ağaclar bitir. Tayqa zonasının iqlim şəraiti Avrasiya materikində nəinki şimaldan cənuba, həm də qərbdən şərqə doğru dəyişir. Şərqi Sibir kəskin kontinental, Uzaq Şərq isə musson tiplidir. Orta illik temperatur Avropa hissəsində +4°C-dən Şərqi Sibirdə -7-16°C və Uzaq Şərqdə +7,5°C arasında tərəddüd edir. Yağıntıların miqdarı qərbdən şərqə və şimaldan cənuba doğru dəyişir. Korelya tayqalarında illik yağıntıların miqdarı 500 mm-ə yaxındırsa, onunla eyni enlikdə olan Yeniseydə yağıntıların illik miqdarı 150-200 mm-ə qədər azalır. Tayqanın çoxillik donuşluq inkişaf etmişdir. Yayda qrunt 50-100 am (qumluqda 250 sm-ə qədər) dondan azad olur.

Torpaq

Tayqa meşələrində torpaq çox da münbit deyil. Burada podzol torpaqlar yayılıb.Tayqa-meşə zonasının təbii  şəraitinin müxtəlifliyi bir sıra torpaqəmələgəlmə proseslərinin inkişafını şərtləndirmişdir ki, nəticədə müxtəlif xassə və əlamətlərə malik torpaqlar formalaşmışdır. Zonanın torpaq örtüyünü yaradan əsas proseslər - podzollaşma, çimləşmə və bataqlaşmadır; onların hər  biri sərbəst (az və ya çox dərəcədə təmiz halda) və ya bir yerdə baş verə bilər. Şərqi Sibirdə torpaqlar donuşluq proseslərinin təsiri altında formalaşır.

Beləliklə, yuxarıda adı çəkilən proseslərin özünü göstərməsindən, onların birgə baş verməsindən və insanın təsərrüfat fəaliyyətindən asılı olaraq zonanın torpaq örtüyünün mürəkkəb tərkibi formalaşmışdır.

Relyef

Tayqa meşəsində qar

Zonanın Avropa hissəsi Rusiya düzənliyi ərazisində yerləşmişdir. Lakin burada da buzlaqların təsiri altında yaranmış həm yüksəkliklərə, həm də düzən sahələrə təsadüf olunur. Ən iri yüksəkliklərə Litva-Belarus,  Valday, Smolensk-Klin-Dmitrov, Şimal uvalları, Timan təpəliyi aid edilir. Bu yüksəkliklərin mütləq hündürlüyü 290-460 m arasında tərəddüd edir ki, onların bəziləri arasında göllər və bataqlaşmış sahələr yerləşmişdir.  Ərazinin relyefi çay dərələri, yarğanlar vasitəsilə güclü parçalanmışdır. Ona görə də bu zonanın ərazisi təpəli- dalğavari relyeflə səciyyələnir.  Zonanın Qərbi Sibir hissəsi Qərbi Sibir ovalığı hüdudlarında yerləşmişdir. Bura geniş  zəif drenlənmiş  ovalıq kimi səciyyələnir.  

Yenisey çayından  şərqdə Orta Sibir yaylası, Mərkəzi Yakutiya düzənliyi və çox mürəkkəb dağ sistemlərindən ibarət geniş Şərqi Sibir və Uzaq Şərq ərazisi yerləşmişdir.  

Tayqa-meşə landşaftının torpaqları

Tayqa-meşə landşaftı Avrasiya və Şimali Amerika materiklərinin şimal hissələrini əhatə edir və bareal, subbareal iqlim vilayətləri daxilində formalaşmışdır. Şimalda o meşətundra, cənubda materikdaxili bölgədə 57-58° am endə meşə-çöl, okean sahili bölgədə isə enliyarpaq v\ qarışıq meşələr ilə birlikdə subbareal qurşaqla sərhədlənir. Rusiya Federasiyası ərazisində bu meşəlr geniş sahəni əhatə etməklə, Avropa, Qərbi Sibir, Şərqi Sibir və Uzaq Şərq regionlarını tutur. Şimali Amerikada bu qurşaq 38° şimal enliyinə qədər çatır. Bareal qurşaq 30° şimal enliyinə qədər ərazini əhatə edirsə, subbareal qurşaq isə 38° şm.en-ə qədər uzanır.

Xarici keçidlər

• Torpaq tiplərinin coğrafi icmalı yüklə

Həmçinin bax

• Təbii zonalar