Rok-musiqi: Redaktələr arasındakı fərq
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə |
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə |
||
| (10 istifadəçi tərəfindən edilmiş 34 dəyişiklik göstərilmir) | |||
| Sətir 3: | Sətir 3: | ||
| Orijinal adı = Rock |
| Orijinal adı = Rock |
||
| İstiqamət = Populyar musiqi |
| İstiqamət = Populyar musiqi |
||
| Mənbəsi = [[Rok-n-roll]] |
| Mənbəsi = {{hlist|[[Rok-n-roll]]|[[rokabilli]]|[[caz]]|[[elektrik blüz]]|[[blüz]]|[[R&B|ritm və blüz]]|[[Kantri musiqisi|kantri]]|[[soul]]}} |
||
| Yarandığı il = 1950–1960-cı illər |
| Yarandığı il = 1950–1960-cı illər |
||
| Ölkə = {{UK}}<br />{{USA}} |
| Ölkə = {{UK}}<br />{{USA}} |
||
| Səciyyəvi alətləri = [[zərb qurğusu]] |
| Səciyyəvi alətləri = {{hlist|[[zərb qurğusu]]|[[elektro gitara]]|[[bas gitara]]|[[klavişli alətlər]]|[[vokal]]}} |
||
| növləri = [[alternativ rok]] |
| növləri = {{[[alternativ rok]]|[[art rok]]|bit|qaraj roku|[[qlem rok]]|[[qotik rok]]|[[qranj]]|[[instrumental rok]]|[[riyaziyyat-rok]]}} |
||
|Şəklin izahı=Beatles qrupu |
|||
}} |
}} |
||
'''Rok musiqisi''' ({{lang-en|Rock music}}) — 1940-cı illərin sonu və 1950-ci illərin əvvəllərində ABŞ-da "[[rok-n-roll]]" kimi yaranmış və 1960-cı illərin ortalarından etibarən müxtəlif janr və üslubları yaranmış geniş populyar musiqi janrıdır. Rok musiqisinin mənşəyi, 1940-1950-ci illərin rok-n-roll üslubuna dayanır ki, bu üslub birbaşa [[blüz]], [[R&B|ritm və blüz]], həmçinin [[kantri musiqisi]]ndən ilhamlanır. Rok, həmçinin [[elektrik blüz]] və [[folk]] kimi janrlardan da böyük ölçüdə təsirlənmiş və [[caz]] kimi digər musiqi üslublarından da ilham almışdır. Rok, adətən [[elektrik gitara]] başda olmaqla, [[bas gitara|elektrik bas gitara]], [[baraban|zərb alətləri]] və bir və ya bir neçə [[vokal]] ifa ilə birlikdə tək və ya qrup şəklində ifa olunur. Ümumiyyətlə, rok [[xanə|{{music|time|4|4}} xanə ölçülü]] və [[nəqarət-bənd forması]]ndan istifadə edən mahnı əsaslı musiqidir, lakin janr zamanla çox dəyişmişdir. [[Pop musiqisi]] kimi, rok musiqisinin sözləri də əsasən romantika, sevgi mövzusuna yönəlir, lakin tez-tez sosial və ya siyasi mövzulara toxunan geniş mövzuları da əhatə edir. Rok musiqisi 1950-ci illərdən 2010-cu illərə qədər ABŞ-da və Qərb dünyasının böyük bir hissəsində ən populyar musiqi janrı olmuşdur. |
|||
'''Rok''' ({{lang-en|Rock}}) sözü – yellətmək, yırğalamaq; tərpətmək, silkələmək; atıb-tutmaq mənalarını verir – onlar bu cərəyana xas ritmik hərəkətləri bildirir. Rokda [[elektron musiqi]] alətlərindən istifadə, öz yaratdıqları musiqini ifa etməklə kifayətlənmə ikinci dərəcəlidi və bəzən yanlış fikirlərə gətirib, çıxarır. Buna görə də bəzi musiqi növlərinin roka məxsusluğu sual altındadı. Rok, həmçinin subkultur. Dəb növləri, [[hippilər]], panklar, qotlar kimi subkulturlar rokun müəyyən janrları ilə sıx bağlıdır. Rokun yüngül rok-n-rolldan (rock and roll) tutmuş ta aqressiv qrayndkora qədər bir çox axınları var. Mahnılar yüngül və sərbəst, dərin və filosofi mövzulardan danışa bilir. Bəzən rok pop musiqi ilə qarşı-qarşıya qoyulur. Əslində "Rok" və "pop" anlayışları arasında açıq-aydın sərhəd yoxdur və bir çox musiqi növləri bu ikisinin arasındadır. Rokun kökləri içindən ilk rok janrları rok-n-roll və rokabillinin də çıxdığı blyuzdan (blues) başlayır. Rokun ilk altjanrları o zamanlar folk, kantri (country), skiffl (sciffle) kimi xalq və estrada musiqisi ilə sıx əlaqədə yaranırdı. Mövcud olduğu müddətdə roku ağlagələn hər musiqi növü ilə qatmaq cəhdi olub. Bunlardan akademik musiqi (60-ların sonu art-rok, 60-ların sonu və 70-lərin əvvəli caz-rok yarandı), latın musiqisi, hindu musiqisini göstərmək olar. 60-70-ci illərdə rok musiqisinin ən böyük altjanrları yarandı. Bunlara yuxarıda adları sadalananlardan əlavə metal (hard-rok), pank-rok, rok-avanqard-da daxildir. 80-ci illərdə isə post-pank, yeni dalğa, alternativ rok (əslində 60-ların əvvəli bu cərəyanın ilk nümayəndələri artıq var idi), hardkor (hardcore-pank-rokun böyük qoludu), metal-ın altjanrları olan thrash metal, death-metal, black-metal, qrayndkor (grindcore) yarandı. 90-larda qranj (grunge-80-lərdə yaranıb), brit-pop (60-ların ortası yaranıb), alternativ metal çox populyar idi.Rokun əsas inkişaf mərkəzləri ABŞ və qərbi Avropadı. [[Böyük Britaniya]] roksevərliyinə görə [[Avropa]]da ön pillədədi. Mahnılar əsasən ingilis dilində yazılır. |
|||
Rok musiqiçiləri 1960-cı illərin ortalarından etibarən albomu sinql əvəzinə ön plana çıxardılar və eyni zamanda qeyd edilmiş musiqi ifadəsi və istehlakının dominant forması kimi təqdim etməyə başladılar. Onların töhfələri bu janrın əsas cərəyanda mədəni haqq qazanmasına və musiqi sənayesində onilliklər boyu davam edəcək rok əsaslı albomlar dövrünün başlamasına səbəb oldu. 1960-cı illərin sonlarında, "[[klassik rok]]" dövründə, rok musiqisinin müxtəlif alt janrları, o cümlədən [[blüz rok]], [[folk rok]], [[kantri rok]], [[cənub roku]], [[raqa rok]] və [[caz rok]] kimi hibrid janrlar yarandı. Bu janrlar anti-mədədəniyyətlə əlaqədar olan [[psixodeliya musiqisi]] və [[hippi]] səhnəsindən təsirlənərək, [[psixodelik rok]]un inkişafına töhfə verdi. Yaranan janrlar arasında texnika cəhətdən geniş və mürəkkəb [[proqressiv rok]] və vizual üslubu və parlaqlığı vurğulayan [[qlem-rok|qlem rok]] da vardı. 1970-ci illərin ikinci yarısında enerjili sosial və siyasi tənqidlər çıxaran [[pank rok]] cərəyanı yarandı. Pank musiqisi 1980-ci illərdə törəmə formaları olan [[yeni dalğa (musiqi)|yeni dalğa]], [[postpank]] və nəhayət [[alternativ rok]]a təsir etdi. |
|||
== Musiqi tərkibi == |
|||
[[Şəkil:The Beatles in America.JPG|thumb|right|"Bittlz" qrupu]] |
|||
1990-cı illərdən etibarən alternativ rok rok musiqisində üstünlük təşkil etməyə başladı və [[qranj]], [[Britpop]] və [[indi rok]] kimi əsas cərəyana daxil oldu. O vaxtdan bəri [[pop-pank]], [[elektronik rok]], [[rep rok]] və [[rep metal]] kimi daha çox füzyon rok janrları meydana gəldi. Bəzi qruplar rokun tarixini yenidən nəzərdən keçirməyə çalışdı; 2000-ci illərdə [[qaraj roku]]/[[postpank]] dirçəlişi buna misal ola bilər. 2010-cu illərdən başlayaraq rok, dünya mədəniyyətində dominant populyar musiqi janrı mövqeyini itirdi, lakin yenə də kommersiya baxımından uğurlu oldu. [[Hip-hop]] və [[elektronik musiqi|elektronik rəqs musiqisi]]nin artan məşhurluğu rok musiqisində, xüsusən 2010-cu illərin əvvəllərindəki [[sinti-pop|texno-pop]] səhnəsində və 2020-ci illərin pop-pank-hip-hop dirçəlişində görmək olar. |
|||
Rok musiqisini adətən vokalist, çox vaxt [[elektrogitarada]] çalan [[gitarist]], bas-gitarist, barabançı və bəzən sintizatorçudan ibarət olan rok qrupları ifa edir. Bas-gitara, zərblər və ritm-gitara (hər qrupda olmur) birlikdə ritm-seksiya yaradırlar. Buna baxmayaraq, rok kompozisiyalarında demək olar ki, az-çox məşhur olunan bütün alətlərdən istifadə olunub. |
|||
Rok həm mədəni həm də ictimai hərəkatlar üçün bir vasitə rolunu oynamış və panklar, qotiklər, rokçular kimi əsas subkulturaların yaranmasına səbəb olmuşdur. ABŞ-da 1960-cı illərdə [[San-Fransisko]]dan yayılan hippi hərəkatı və daha geniş [[1960-cı illərin qarşı mədəniyyəti|Qərb anti-mədəniyyət hərəkatı]] eyni şəkildə 1970-ci illərdə [[pank (submədəniyyət)|pank mədəniyyəti]]nin [[qotik]], pank və [[emo]] subkulturalarının yaranmasına səbəb olmuşdur. [[Etiraz mahnısı]] ənənəsini miras alan rok musiqisi [[Musiqi və siyasət|siyasi fəallıqla]], eləcə də irq, cins və narkotik istifadəsi kimi sosial münasibətlərdə dəyişikliklərlə əlaqələndirilmiş və tez-tez gənclərin yetkin [[:en:consumerism|istehlakçılığa]] və [[:en:Conformity|uyğunluğa]] qarşı üsyanının ifadəsi kimi qəbul olunmuşdur. Bununla yanaşı, kommersiya baxımından son dərəcə uğurlu olmuş və "kommersiya məqsədləri üçün sənət [[:en:Selling_out|satmaq]]" ittihamlarına məruz qalmışdır. |
|||
==Musiqi tərkibi== |
|||
{{quote box|quoted=1|quote=Rokun yaxşı izahı, əslində, müəyyən dərəcədə populyar olub-olmamasına əhəmiyyət verməyən məşhur musiqi janrı olmasıdır.|source=—[[Bill Uaymen]] ''"[[Vulture.com|Vulture]]"-da'' (2016)<ref name="wymanberry">{{cite web |url=http://www.vulture.com/2016/12/chuck-berry-invented-the-idea-of-rock-and-roll.html |date=20 December 2016 <!-- March 18, 2017 ?! update? field for it? --> |title=Chuck Berry Invented the Idea of Rock and Roll |work=[[Vulture.com]] |publisher=New York Media, LLC |author-link=Bill Wyman |last=Wyman |first=Bill |access-date=19 March 2017 |archive-date=11 March 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210311040424/https://www.vulture.com/2016/12/chuck-berry-invented-the-idea-of-rock-and-roll.html |url-status=live }}</ref>|width=18%|align=left|style=padding:8px;}} |
|||
[[File:Rhcp-live-pinkpop05.jpg|thumb|alt=Səhnədə ifa edən Red Hot Chili Peppers qrupunun üzvlərinin bir fotosu|[[Red Hot Chili Peppers]] 2006-cı ildə, bir rok qrupunun kvartet heyətini göstərən fotoşəkli (soldan sağa: basçı, vokalçı, barabançı və gitaraçı)]] |
|||
Rok musiqisinin tərkibi ənənəvi olaraq [[gitara gücləndiricisi|gücləndirilmiş]] elektrik gitara üzərində qurulub. Bu gitara müasir formasını 1950-ci illərdə rok-n-rollun populyarlaşması ilə qazanmışdır. [[Elektrik-blüz]] gitaraçılarının ifası da bu musiqi növünə təsir etmişdir. Rok musiqisində elektrik gitara tez-tez elektrik bas gitara ilə müşayiət olunur; elektrik bas gitara da eyni dövrdə caz musiqisində istifadə olunmuşdur. Həmçinin, zərb alətləri ilə yaradılan zərb səsi də rok musiqisində mühüm rol oynayır. Bu trioya tez-tez piano, [[Hammond orqanı]] və [[sintezator]] kimi klavişli alətlər əlavə olunur. Rokun musiqi alətləri [[blüz]] qrupunun alətlərindən (başlıca gitara, ikinci akkord aləti, bas və zərb alətləri) törəmişdir. Rok musiqisi ifa edən bir qrup musiqiçiyə rok qrupu ({{Lang-en|rock band}}) deyilir. Tipik olaraq, bir rok qrupu triodan ([[güc üçlüyü]]) beşliyə qədər dəyişə bilər. Klassik olaraq, bir rok qrupu dörd üzvdən ibarət [[kvartet]] olur və bu üzvlər adətən vokalçı, gitaraçı, ritm gitaraçı (hər qrupda olmaya bilər), bas gitaraçı və zərb alətləri ifaçısıdır; bəzən əlavə olaraq klavişli alətlər və ya digər instrumental ifaçılar da ola bilər. |
|||
{{Image frame|content=<score raw="1" sound="1"> |
|||
\version "2.22.0" |
|||
\header { tagline = ##f} |
|||
\score { |
|||
\drums \with {midiInstrument = "drums"} |
|||
\with { \numericTimeSignature } |
|||
{ |
|||
\repeat volta 2 { |
|||
<< |
|||
\tempo 4 = 80-160 |
|||
\bar ".|:" |
|||
{ |
|||
cymra8 [cymra] cymra [cymra] cymra [cymra] cymra [cymra] |
|||
}\\{bd4 sne bd sne} |
|||
>>\break |
|||
} |
|||
} |
|||
\layout {} |
|||
} |
|||
\score { |
|||
\unfoldRepeats { |
|||
\drums \with {midiInstrument = "drums"}{ |
|||
\repeat volta 2 { |
|||
<< |
|||
\tempo 4 = 80-160 |
|||
\bar ".|:" |
|||
{ |
|||
cymra8 [cymra] cymra [cymra] cymra [cymra] cymra [cymra] |
|||
}\\{bd4 sne bd sne} |
|||
>>\break |
|||
} |
|||
} |
|||
} |
|||
\midi { \tempo 4 = 90 } |
|||
} |
|||
</score>|width=300|align=right|caption=Rok musiqisində istifadə olunan {{music|time|4|4}} ölçülü baraban ritmindən bir nümunə|max-width=300}} |
|||
Rok musiqisi tez-tez {{music|time|4|4}} ölçüdə sadə sinkoplaşdırılmış ritmlərə əsaslanır və iki və dörd vuruşlarda təkrarlanan tələ nağara [[:en:Beat (music)#Backbeat|dəstək ritmi]] ilə xarakterizə olunur. Melodiyalar, adətən, [[Dorik]] və [[Miksolidik]] kimi qədim ladlarda, həmçinin [[major]] və [[minor]] modlarında bəstələnir. Harmoniyalar, əsas [[triad (musiqi)|triad]] akkordları, paralel [[təmiz kvarta]] və [[təmiz kvinta|kvinta]] ilə dissonant harmonik irəliləyişlərdən ibarətdir. 1950-ci illərin sonlarından, xüsusilə də 1960-cı illərin ortalarından etibarən, rok musiqisi blüz və folk musiqisindən gələn [[nəqarət-bənd strukturu]]nu istifadə etmiş, lakin bu modeldə müxtəlif dəyişikliklər baş vermişdir. Tənqidçilər rok musiqisinin eklektizmini və üslub müxtəlifliyini vurğulayırlar. Tarixi mürəkkəbliyi və digər musiqi və mədəni formalardan alıntı etmə meyli səbəbindən, rok musiqisini dəqiq bir musiqi tərifinə sıxışdırmaq çətin sayılır. Musiqi jurnalisti [[Robert Kristqau]]nun fikrincə, "ən yaxşı rok mahnısı [[xalq sənəti]]nin təbiiliyini, funksionallığını və birbaşa cazibəsini müasir texnologiya ilə birləşdirərək günümüzə gətirir və [[modernizm|modernist]] [[:en:Dissociation (rhetoric)|dissosiasiya]] ilə yeniləyir." |
|||
{{quote box|quoted=1|quote=Rok-n-roll, gənclərin arzularını ifadə etmək üçün bir vasitə kimi meydana gəldi... Rok-n-roll, həmçinin seks, sevgi, zorakılıq və əyləncənin [[:en:Intersectionality|kəsişmələrini]] araşdırmaq üçün ideal bir yol, [[Mədəniyyət sahəsi|regional]] məmnuniyyətlər və məhdudiyyətləri yaymaq, həmçinin [[kütləvi mədəniyyət]]in özünün dağıdıcı və faydalı təsirləri ilə məşğul olmaq üçün də bir yoldur.|source=—[[Robert Kristqau]], ''"[[:en:Christgau's Record Guide: Rock Albums of the Seventies|Christgau's Record Guide]]"'' (1981)<ref name="CG">{{cite book|last=Christgau|first=Robert|author-link=Robert Christgau|year=1981|title=[[Christgau's Record Guide: Rock Albums of the Seventies]]|publisher=[[Ticknor & Fields]]|isbn=0-89919-025-1|chapter=The Decade|chapter-url=https://www.robertchristgau.com/xg/bk-cg70/decade.php|via=robertchristgau.com|access-date=April 6, 2019|archive-date=2 April 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190402183403/http://www.robertchristgau.com/xg/bk-cg70/decade.php|url-status=live}}</ref>|width=18%|align=left|style=padding:8px;}} |
|||
Rok musiqisinin mahnı sözləri romantik sevgi, cinsi əlaqə, cəmiyyətə qarşı üsyan, sosial problemlər və həyat tərzi kimi geniş mövzulara toxunur. Bu ənənə [[Tin Pan Alley]] pop ənənəsi, [[folk|folk musiqisi]] və [[R&B|ritm və blüz]] kimi müxtəlif mənbələrdən miras qalmışdır. Kristqau rok lirikasını "soyuq mühit" olaraq təsvir edir və onun sadə dil və təkrarlanan nəqarətlərə malik olduğunu qeyd edir; rok musiqisinin əsas funksiyasının isə "musiqi, daha dəqiq desək, [[Musiqidə səs-küy|səs-küy]]" olduğunu irəli sürür. Rok musiqisində ağ dərili, kişi və ümumiyyətlə orta sinif musiqiçilərin üstünlük təşkil etməsi tez-tez vurğulanır və rok musiqisi, qara dərili musiqi formalarının gənc, ağ və əsasən kişi auditoriyasına ötürülməsi kimi qəbul edilir. Buna görə də, rok musiqisi həm üslub, həm də lirika baxımından bu qrupun narahatlıqlarını ifadə etməyə xidmət edirdi. Kristqau, 1972-ci ildə yazdığı məqalədə, bəzi istisnalarla, "rok-n-rollun ümumiyyətlə kişi sexsuallığı və təcavüzü ilə eyniləşdirilməsini" nəzərdə tutduğunu bildirmişdir. |
|||
1960-cı illərin sonlarından etibarən "rok" termini "rok-n-roll" əvəzinə istifadə olunmağa başlayanda, pop musiqisi ilə müqayisə edilirdi. Rok musiqisi pop musiqisi ilə bir çox xüsusiyyətləri paylaşsa da, adətən musiqi, canlı ifa və ciddi, mütərəqqi mövzulara diqqət yetirməklə pop musiqisindən fərqlənir. [[Saymon Frit]]ə görə, rok "pop və rok-n-roll-dan daha çox fərqli" idi və rok musiqiçiləri bacarıq və texnikaya vurğunu, orijinal və şəxsi ifadə ilə romantik sənət anlayışını birləşdirdilər. |
|||
Yeni minillikdə "rok" termini [[pop]], [[reqqi]], [[soul]] və hətta [[hip hop]] kimi musiqi janrlarını əhatə edən geniş və ümumi bir termin kimi istifadə edilmişdir. Bu janrlar tarix boyu rok musiqisinə qarşı çıxmış olsalar da, ondan müəyyən dərəcədə təsirlənmişdir. Tənqidçi Robert Kristqau "rok" terminini geniş şəkildə "rock'n'roller" həssaslığına müraciət edən populyar və yarı populyar musiqi janrlarına istinad etmək üçün istifadə etmişdir. Bu həssaslığa yaxşı ritmə olan sevgi, mənalı və yumoristik lirikalar, eləcə də gənclik mövzusunun "əbədi cazibəsi" daxildir. Bu həssaslıq, o qədər universal bir şəkildə mövcuddur ki, hər bir gənclik musiqisinin öz sosiologiyası və [[:en:field research|sahə araşdırması]] hissəsi var. Kristqau ''"[[Christgau's Record Guide: The '80s]]"'' (1990) kitabında bu həssaslığın folk müğənnisi-bəstəkar [[Mişel Şoked]], reper [[LL Cool J]] və sinti-pop dueti [[Pet Shop Boys]]-un musiqisində, eləcə də [[Çak Berri]], [[Ramones]] və [[The Replacements]] kimi musiqiçilərin əsərlərində aydın göründüyünü qeyd edir. Bu həssaslıq, öz şəxsiyyətlərini kəşf etməyə çalışan bütün gənclərin musiqisində özünü göstərir. |
|||
== 1940-1950-ci illər: Rok-n-rollun yaranması == |
|||
===Rok-n-roll=== |
|||
{{Əsas|Rok-n-roll}} |
|||
[[File:Chuck Berry circa 1958.jpg|thumb|upright|right|[[Çak Berri]] 1958-ci ildə çəkilmiş reklam fotosunda]] |
|||
Rok musiqisi 1940-cı illərin sonu və 1950-ci illərin əvvəllərində ABŞ-da yaranmış və tezliklə bütün dünyaya yayılan rok-n-rolldan qaynaqlanır. Rok-n-roll [[R&B|ritm və blüz]], [[gospel|qospel musiqisi]], [[kantri|kantri və vestern]] kimi [[afro-amerikan musiqisi|afro-amerikan musiqi janrları]]nın birləşməsindən yaranmışdır. |
|||
[[File:Elvis Presley promoting Jailhouse Rock.jpg|thumb|upright|alt=A black and white photograph of Elvis Presley standing between two sets of bars|[[Elvis Presli]] 1957-ci ildə ''"[[Həbsxana roku (film, 1957)|Jailhouse Rock]]"'' filminin reklam fotosunda]] |
|||
Rok-n-roll musiqisinin “[[Rok-n-rollun mənşəyi|ilk səsyazması]]” iddia edilən bir çox mahnı səsyazması barədə mübahisələr mövcuddur. Həmin mahnı səsyazmalarına nümunə olaraq [[Rozetta Tarp]]ın 1944-cü ildəki "[[Strange Things Happening Every Day]]", [[Artur Krudup]]un 1946-cı ildəki "[[That's All Right]]" (1954-cü ildə [[Elvis Presli]] bu mahnının kover versiyasını ifa etmişdir), [[Ella Mae Morse]] və [[Freddi Slek]]in 1946-cı ildəki "[[Cow Cow Boogie]]", [[Venonya Herris]]in 1948-ci ildəki "[[Good Rockin' Tonight]]", [[Qori Karter]]in 1949-cu ildəki "Rock Awhile", [[Cimmi Preston]]un 1949-cu ildəki "[[Rock the Joint]]" (1952-ci ildə [[Bill Haley & His Comets]] tərəfindən kover versiyası yaradılmışdır), [[Ceki Brenston]] və Delta Cats tərəfindən 1951-ci ildəki "[[Rocket 88]]" mahnısını (əslində [[Ayk Törner]] və qrupu the [[Kings of Rhythm]] tərəfindən ifa edilmişdir) göstərmək olar. Bu mahnıların hər biri rok-n-roll musiqisinin yaranmasına təsir etmişdir. |
|||
1951-ci ildə [[Ohayo ştatı]]nın [[Klivlend]] şəhərində radio aparıcısı Alan Frid çox irqli auditoriyaya ritm və blüz musiqisi (o vaxtlar "[[:en:race record|irq musiqisi]]" adlanırdı) çalmağa başladı və bu musiqini təsvir etmək üçün "rok-n-roll" ifadəsini istifadə edən ilk şəxs oldu. Dörd il sonra, [[Bill Heley]]in "[[Rock Around the Clock]]" (1954) mahnısı ''[[Billboard]]'' jurnalının əsas satış və airplay çartlarında birinci yerə çıxan ilk rok-n-roll mahnısı oldu və bu yeni pop mədəniyyət dalğasının dünya miqyasında yayılmasına qapı açdı. Erkən rok-n-roll hitləri arasında [[Çak Berri]], [[Bo Diddli]], [[Fats Domino]], [[Litl Riçard]], [[Cerri Li Lüis]] və [[Cin Vinsent]] kimi sənətkarlar var idi. Tezliklə rok-n-roll musiqisi Amerika rekord satışlarında dominant gücə çevrildi və əvvəlki onilliyin populyar musiqisində dominantlıq edən [[Eddi Fişer]], [[Perri Komo]] və [[Patti Peyc]] kimi sənətkarların populyar musiqi siyahılarında görünmək şansları əhəmiyyətli dərəcədə azaldı. |
|||
Rok-n-roll, 1950-ci illərin ortalarında [[Karl Perkins]], [[Cerri Li Lüis]], [[Baddi Holli]] kimi ağdərili müğənnilər tərəfindən ifa olunaraq və "hillbilly" kantri musiqisi ilə birləşdirilərək rokabilli kimi müxtəlif alt janrların yaranmasına səbəb oldu və Elvis Presli kimi müğənnilər ilə tanınmağa başladı. [[İspan və Latın Amerikası]]nın rok-n-roll hərəkatları ABŞ-ın cənub-qərb bölgəsində yayılmağa başladı və nəticədə ABŞ-da [[Latın roku]] və [[Çikano roku]]nun yaranmasına səbəb oldu. Rok-n-rollun standart musiqiçilərindən olan [[Riçi Valens]] və ənənəvi [[Nyu-Meksiko musiqisi]]ndə rok-n-rollu kantri-[[Qərb musiqisi (Şimali Amerika)|vestern]] musiqisi ilə birləşdirən [[Al Hurricane]] və onun qardaşları Tayni Morri və Bebi Qebi kimi sənətkarlar bu dövrdə tanındı. Bundan əlavə, 1950-ci illərdə elektrik gitarasının populyarlığının artması və rok-n-roll üslubunda ifaçılığın inkişafı Çak Berri, [[Link Urey]] və [[Skatti Moor]] kimi nümayəndələr tərəfindən təmin edildi. Distortiondan istifadə [[Qərb svinqi|Qərb svinq]] gitaraçıları [[Cunyor Barnard]] və [[Eldon Şemblin]] tərəfindən təkmilləşdirildi və 1950-ci illərin ortalarında Çak Berri tərəfindən populyarlaşdırıldı. [[Güc akkordları]]nın istifadəsi 19-cu əsrdə [[Fransisko Tarreqa]] və [[Heitor Villa Lobos]] tərəfindən təkmilləşdirildi, 1950-ci illərin əvvəllərində [[Villi Conson]] və [[Pat Heri]] tərəfindən həyata keçirildi və 1950-ci illərin sonunda Link Urey tərəfindən populyarlaşdırıldı. |
|||
Tənqidçilər ənənəvi olaraq rok-n-rollun 1950-ci illərin sonları və 1960-cı illərin əvvəllərində "tənəzzülə" uğradığını hesab edirlər. 1959-cu ildə Baddi Holli, [[Biq Bopper]] və Riçi Valens təyyarə qəzasında vəfat etməsi, Elvisin hərbi xidmətə çağırılması, Litl Riçardın moizəçi olaraq təqaüdə çıxması, Cerri Li Lüis və Çak Berrinin hüquqi problemlərlə üzləşməsi və Alan Frid kimi tanınmış şəxslərin [[:en:Payola|rüşvət]] ittihamları ilə qarşılaşması kimi hadisələrin rok-n-roll dövrünün sona çatdığı hissini yaratdı. |
|||
===Qlobal təsiri=== |
|||
{{Əsas|Britaniya rok-n-rollu|Skiffl}} |
|||
[[File:TommySteele 1958.jpg|thumb|256x256px|Britaniyalı rok-n-roll müğənnisi [[Tommi Stil]] 1958-ci il reklam fotosunda.]] |
|||
Rok musiqisi [[İkinci Dünya Müharibəsi|II. Dünya Müharibəsi]]ndən sonra dünya miqyasında sürətlə yayıldı və qlobal [[Amerikanlaşma]]nın bir hissəsi hesab edildi. İngiltərə müğənnisi [[Kliff Riçard]], [[Britaniya roku]]nun səsini təqdim edən "[[Move It]]" (1959) mahnısı ilə Şimali Amerikadan xaricdə rok-n-rollun ilk hitlərindən birinə sahib oldu. Bir çox sənətçi, xüsusən də İngiltərədən olan [[Tommi Stil]], beynəlxalq miqyasda yayılmazdan əvvəl, bu səsyazmaları yerli dillərə tərcümə edərək, Amerika rok-n-roll hitlərinin koverlərini istehsal etməkdə uğur qazandı. Stil 1955-1957-ci illər arasında İngiltərə, Skandinaviya, Avstraliya, SSRİ və Cənubi Afrikada qastrol səfərləri edərək rok musiqisinin qloballaşmasına töhfə verdi. [[Conni Okif]]in 1958-ci ildə yazdığı "[[Wild One]]" mahnısı Avstraliyanın ilk rok-n-roll hitlərindən biri kimi tanınır. 1950-ci illərin sonlarında rok musiqisi təkcə Amerikanın təsiri altında olan Qərb dünyasında deyil, həm də Yuqoslaviya və SSRİ kommunist dövlətləri kimi yerlərdə, eləcə də Cənubi Amerika kimi regionlarda populyarlaşdı. |
|||
1950-ci illərin sonu və 1960-cı illərin əvvəllərində Amerikada rok-n-rollun yüksəlişindən geridə qalan Amerika [[blüz musiqisi]] və [[blüz rok]] musiqiçiləri İngiltərədə yeni populyarlıq qazandılar və uğurlu turlar təşkil etdilər. [[Lonni Doneqan]]ın 1955-ci ildə hit olan "[[Rock Island Line]]" mahnısı ölkədə [[skiffl]] qruplarının inkişafına böyük təsir göstərdi. Bu qruplardan bəziləri [[Con Lennon]]un [[Quarrymen]] (sonradan [[Beatles]]) qrupu da daxil olmaqla rok-n-roll ifa etməyə başladılar. ABŞ-da rok-n-roll bazarında mülayim pop və balladalar üstünlük təşkil edərkən, Britaniya rok qrupları klublarda və yerli rəqslərdə öz blüz-rok pionerlərindən daha güclü təsirlənən bir üslub inkişaf etdirdilər və intensivliklə ifa etməyə başladılar. Bu təsir [[Britaniya işğalı]] vasitəsilə rok musiqisinin gələcəyini formalaşdıracaqdı. |
|||
== Tarixçə == |
|||
[[Şəkil:The Beatles arrive at JFK Airport.jpg|thumb|right|"The Beatles" qrupu]] |
|||
Rok musiqisini adətən vokalist, çox vaxt [[Elektrogitara|elektrogitarada]] çalan [[Gitara|gitaraçı]], [[Bas-gitara|bas-gitaraçı]], [[Baraban|barabançı]] və bəzən [[Sintezator|sintezatorçudan]] ibarət olan rok qrupları ifa edir. Bas-gitara, zərblər və [[ritm-gitara]] (hər qrupda olmur) birlikdə ritm-seksiya yaradırlar. Buna baxmayaraq, rok kompozisiyalarında demək olar ki, az-çox məşhur olunan bütün alətlərdən istifadə olunub. |
|||
Klassik rokun fərqləndirici xüsusiyyəti – dəyişməz ritm-seksiya tərəfindən dəstəklənən ritmdi. 60-cı illərdən bəri rokun bir neçə axını mürəkkəbləşdirilmiş strukturu və ritmi olan kompozisiyalardan istifadə edir. Solo ifa edən adətən elektogitara olur. Əksər qruplarda vokalist də var. Əgər başlanğıcda rok musiqisi əsasən blyuz harmoniyası çərçivəsində idisə, hal-hazırda rokun bir çox növü bir-biriylə musiqi baxımdan heç bir oxşarlığa malik deyil. |
Klassik rokun fərqləndirici xüsusiyyəti – dəyişməz ritm-seksiya tərəfindən dəstəklənən ritmdi. 60-cı illərdən bəri rokun bir neçə axını mürəkkəbləşdirilmiş strukturu və ritmi olan kompozisiyalardan istifadə edir. Solo ifa edən adətən elektogitara olur. Əksər qruplarda vokalist də var. Əgər başlanğıcda rok musiqisi əsasən blyuz harmoniyası çərçivəsində idisə, hal-hazırda rokun bir çox növü bir-biriylə musiqi baxımdan heç bir oxşarlığa malik deyil. |
||
Rok musiqisi, özündə bir çox musiqi janrlarını birləşmdirmiş bir növ olaraq rock and roll |
Rok musiqisi, özündə bir çox musiqi janrlarını birləşmdirmiş bir növ olaraq "rock and roll"dan, "and rollun" çıxarılmasıyla 1960-cı illərin əvvəllərində meydana gəldi. Rok musiqisini meydana gətirən musiqi janrlarının növləri də, öz daxilində alt növlərə ayrılmışlar. Bu səbəbdən ötəri rok musiqinin tarixini izah edərkən, başlanğıc nöqtəsi olaraq "rok & roll" dan yola çıxsaq böyük bir səhv etmiş olarıq, çünki rok musiqisini də əhatə edən [[Pop-musiqi|pop musiqi]] növləri bir çox musiqi janrlarının alt növlərinin sintezindən meydana gəlmişdir. Musiqi növləri arasındakı ilk qarşılıqlı təsir nə vaxt, harada və necə reallaşmışdır? Bu sualın cavabını 1730-cu illərdə Amerikada "Böyük Oyanışlar" adı ilə tanınan təkanda tapmaq mümkündür. "Böyük oyanışlar, Amerikan musiqisinə dərindən təsir edən dini bir oyanışın ardıcıl olaraq meydana çıxan iki dalğası idi. "Birincisi [[Dr. Isaac Watts]] adında bir İngilisə aid "''Hymms and Spirituali''"nin (1701) [[London|Londonda]] nəşr olunmasıyla yaranan və 1739-cu il [[Boston]] nəşrindən sonra Amerikanın bütün şəhərlərində təsiri hiss edilən yeni bir musiqi anlayışının cənubun folk musiqilərini təsir etməsi nəticəsində meydana gəlmişdir. İkinci oyanış isə 1780-1830 illəri arasında düşərgə yığıncaqlarında ortaya çıxan bir axındır. [[Xristianlıq|Xristianlaşdırılmış]] [[Afroamerikalılar|zəncilər]] ayinlərini edərkən [[Afrika]] dini mərasimlərində görülən dairəvi rəqs, qışqırma, ritim tutma kimi elementlər dualarla birlikdə yerinə yetirilirdi. Beləcə zəncilər ağlardan mənimsədikləri [[Spiritualizm|spirituallarin]] içinə atalarından miras qalan ritim və coşğunu qataraq ortaya yeni bir növ musiqi çıxarmışlar. Bu eyni zamanda dini musiqidə [[İrqi ayrı-seçkilik|qara-ağ ayrı-seçkiliyini]] də doğurmuşdur. Ağların spirituallari yerində sayarkən, qaraların etdikləri bütün ölkəyə yayılmaqla qalmayıb, ölkə xaricinə də çıxmışdır. |
||
Bir çox Amerikan musiqisi kimi [[Gospel]] də vətəndaş müharibəsidən sonra cənubda spirituallarin davamı xüsusiyyətində ayrı bir növ olaraq özünü göstərir. Spirituallarda olduğu kimi |
Bir çox Amerikan musiqisi kimi [[Gospel]] də vətəndaş müharibəsidən sonra cənubda spirituallarin davamı xüsusiyyətində ayrı bir növ olaraq özünü göstərir. Spirituallarda olduğu kimi Gospelin də yalnız qaralara xas olduğunu demək düzgün olmazdı, amma ən çox zəncilərin kilsələrində və [[Zənci musiqi qrupları|zənci qrupları]] daxilində icra edilmişdir. 19-cu əsrin sonunda qurulan Pentacostalis və Hoolines kilsələrində, Afrika musiqisindəki əl çırpma və ayaqları yerə vurma yoluyla edilən musiqi, gospel növünün ilk nümunələrini meydana gətirmişdir. Gospel tərzində spirituallardan fərqli olaraq bu dünya ilə əlaqədar vədlərə daha çox yer verilir, o biri dünya isə daha şən bir dillə izah edilə bilər. Amerikada, dini məzmunlu musiqinin yanında xalqın ağızdan köçürəm üsulu ilə günümüzə qədər uzanıb gələn bir [[folk musiqi]] mədəniyyəti vardır. Ən köhnə folk mahnıları ya solo olaraq ya da cəm şəkildə oxunmuşdur. Bu folk mahnılarına yoldaşlıq etmək üçün skripka, banjo və gitaranın da əlavə edilməsi ilə ilk pop musiqi növlərinin təməlləri qoyulmuş oldu. Amerikanın ilk pop musiqi ulduzu [[Jimmie Rodgers]]dir. Rodgers, [[country]] və [[boogie-blues]] arasında harmoniya yaradaraq [[hillbilly]], folk və [[Blüz|bluesdən]] mənimsədiyi sözləri birləşdirərək country musiqisinin başlıca dayağı halını almışdır. Rodgers, bluesi borc alan deyil oğurluğunu edən ilk ağ adam və beləcə country musiqisinin dominant rejimi halına gətirən [[Sintez|sintezini]] edən sənətçi olaraq düşünülə bilər. "Bu illərdə cənub ştatlarına edilən ilk gəzintiləri nəticəsində [[Paramounts Records]], blues musiqinin atası olaraq xatırlanan [[Blind Lemon Jefferson|Blind Lemon Jeffersonun]] ilk valını hazırlayar. Bu tarixdən sonra, Jefferson, özündən sonrakı bütün blues və rok musiqiçilərinə təsir edə biləcək keyfiyyətdə musiqi parçalarına imza atmışdır. |
||
[[ |
[[Rok-n-roll|Rok & Roll]] janrı [[ragtime]], blues, boogie, country, gospel kimi musiqi janrlarının alt növlərin sintezi nəticəsində meydana gəlmişdir. Bu alt növlərdən roka keçidindəki son quruluş daşı [[R&B]]-dir (Rhtyhm and Blues). Bu keçid əsnasındakı ən əhəmiyyətli kəslərdən biri [[Robert Johnson]]dur. (1911-1938) Əsasında [[delta blues]] musiqiçiləri içərisində [[Charlie Patton]] ya da [[Skip James]] kimi ondan çox daha əhəmiyyətli adlar olmasına baxmayaraq Johnsonun əhəmiyyəti; şəxsiyyəti və bəstələdiyi musiqi ilə ilkin bir [[Roker (musiqi)|rocker]] olmasından qaynaqlanmaqdadır. Blyuzdan roka doğru mərhələdə bir başqa əhəmiyyətli hadisə isə elektirik gitaranın blyuzsdə istifadə edilməyə başlanmasıdır. Elektirikli gitaranı ilk istifadə edən blyuz musiqiçisi [[T. Bone Walker]]dir. Özünə xas texnikasıyla, özündən sonrakı [[B. B. King]], [[Freddy King]], [[Buddy Guy]] kimi gitara sehirbazlarına təsir etməyi bacaran Walker roka keçid mərhələsində çox əhəmiyyətli bir rol oynamışdır. |
||
[[Şəkil:Chuck Berry51.JPG|thumb|left|Çak Berri]] |
[[Şəkil:Chuck Berry51.JPG|thumb|left|Çak Berri]] |
||
1943-51-ci illər arasında cənubdan şimala edilən köçlər əsnasında pianino və nəfəs alətləri ilə tanış olan delta blues icraçıları |
1943-51-ci illər arasında cənubdan şimala edilən köçlər əsnasında [[pianino]] və [[Nəfəs musiqi alətləri|nəfəs alətləri]] ilə tanış olan delta blues icraçıları rok-n-rolla keçiddəki son musiqi növü olan R&B-u meydana gətirərlər. Bu musiqi növü, ümumiyyətlə bütün qara musiqi stillərinin qarışığından, blyuz harmonik quruluşu və düsturu meydana gəlmişdir. Başlanğıcda yalnız qaraların radio stansiyalarında və küçələrdə yaşayan R&B, orta sinif ağ gənclərin bu musiqini vərdiş halına gətirməsiylə birlikdə həmçinin də məşhurlaşdı. Gün keçdikcə artan tələblər, nəşr olunan R&B vallarının sayının artmasına və 25 May 1949-cu ildə [[Billboard]] musiqi jurnalı siyahılarında R&B adında yeni bir başlığın açılmasına gətirib çıxardı. 1953-cü ildə "Chords" qrupunun "''Sh-boom"'' adlı musiqi parçaları R&B siyahılarına sığmayaraq, məşhur musiqi siyahılarına daxil oldu və "1" nömrəyə qədər yüksəldi. 1954-55-ci illərdə eyni musiqini ağlar icra edincə bunun adını Rok & Roll qoydurlar. "Məşhur rok and roll piyanoçusu [[Fats Domino]] "biz rok-n-rolla 15 il əvvələ qədər [[New Orleans]]da R&B deyərdik" demişdir. R&R, gənclər arasında o qədər rəğbət qazanar ki, həm sənayeyə qarşı ən radikal çıxışların qaynağı, həm də musiqi sənayesinin ən gəlirli dolanışıq qaynağı mövqeyinə gəlir. Rok & Rollun R&B'dən fərqlənərək özünə xas bir musiqi növü halını almasını təmin edən ən əhəmiyyətli kəslər [[Elvis Presley]] və [[Chuck Berry]]dir. |
||
=== 1950-1960=== |
=== 1950-1960=== |
||
Rokn rollun böyük kralı Evis Presley R&B |
Rokn rollun böyük kralı Evis Presley R&B ilə, [[Countri musiqi|country]] və hillbilly musiqilərini çox yaxşı qaynaşdırmışdır. Çak Berri isə özündən əvvəlki gitaraçıların texnikalarını sintez edərək R&R-in ilk gitara qəhrəmanı olmuşdur. Buna baxmayaraq ikisinin də əsl şöhrətləri bu birləşdirici güclərindən və özlərindən sonrakı bütün rok musiqiçilərinə təsir etmələrindən gəlmişdir. Lakin sənaye rokn rollu çox tez udmuşdur. Araşdırmaçıların çoxu 1950-ci illərin sonunun R&R musiqisinin də sonu olduğu mövzusunda görüş təşkil etmişdilər. 1950-ci illərin sonunda ən məşhur R&R musiqiçilərindən olan [[Elvis Presli]] hərbi xidmətdə, [[Buddy Holly]] ölmüş, Chuck Berry isə həbsdə idi. 1959-63-cü illər arasında rok musiqisində demək olar ki, bir boşluq yaranmışdı. Lakin, bu illərdə sonradan "60 gəncliyinin lideri" adını alan musiqiçi, [[Bob Dilan|Bob Dylan]] meydana çıxır. Dylanın ilk üç albomundakı musiqilər nə folk musiqisi nə də R&R musiqisinə aid idi. Dilan, mahnılarında qaralara qarşı düşmənçiliyin inadla davam etməsindən, döyüşün mənasızlığından, sevginin əhəmiyyətindən, dünyanın gözəlliklərinin sürətlə itib getməsindən bəhs edirdi. |
||
Amerikada reallaşan bu musiqi yönümlü inkişaflar bütün dünya gəncliyinə, amma ən çox İngilis gəncliyinə böyük təsir etmişdir. |
Amerikada reallaşan bu musiqi yönümlü inkişaflar bütün dünya gəncliyinə, amma ən çox İngilis gəncliyinə böyük təsir etmişdir. Uşaqlıqdan R&R musiqisi ilə böyüyən İngilis gənclərinin arasından bir çox musiqiçi çıxmışdır. Bunlar [[Beatles|The Beatles]], [[Rolling Stones]], [[The Animals]] kimi ilk rok qruplarını qurmuşlar. Bu qruplar, ilk zamanlarda Amerikan musiqininin alt növlərindən təsirlənmişlər, lakin qısa bir müddət sonra özlərinə xas strukturları ortaya qoyaraq əsl mənada rok musiqisini formalaşdırmışlar. Bu qruplardan ilk musiqi albomunu satışa çıxaran The Beatles, yarandıqdan bir iki il sonra, ilk albomlarındakı blyuz, buqi, gospel mahnı ailələrinin parçalarını təkrar etməkdən və Rock&Rolla yaxın musiqi parçaları bəstələməkdən yavaş yavaş imtina etməyə başlamışdır. Ən son olaraq R&R mahnılarından 1965-ci ildəki "''Help"'' albomunda yer verdikləri [[Larry Williams]]a aid "''Dizzy Miss Lizzy''" musiqi parçasının istifadə edilməsi ilə başa çatdırmışlar. Dekabr 1965-ci ildə "[[Rubber Soul|''Rubber Soul'']]" albomunu nəşr etdikdən sonra tamamilə xüsusi quruluşa keçid beləcə tamamlandı. Bu inkişafdan sonra rokun maneə törədilə bilməz yükləlişi başlamış oldu. [[Erik Klepton|Eric Claptonun]] üzvü olduğu qruplar, xüsusilə [[Cream]] çox böyük uğurlara imza atmışdır. The Beatles ulduzu sönərkən səhnəyə Eric Clapton adıyla dünyanın ən yaxşı gitara [[Virtuoz|virtuozlarından]] biri çıxar. O zaman [[İngiltərə]] divarlarının "Clapton his God"(Clapton tanrıdır) yazıları ilə dolması dövrü idi. |
||
=== 1970-1980=== |
=== 1970-1980=== |
||
1960-cı illərın sonu, dünyada gənclik hərəkatları olaraq xarakterizə edə biləcəyimiz bir üsyanın yüksək səviyyəyə çatdığı illərdir. Get-gedə böyüyən nüvə |
1960-cı illərın sonu, dünyada gənclik hərəkatları olaraq xarakterizə edə biləcəyimiz bir üsyanın yüksək səviyyəyə çatdığı illərdir. Get-gedə böyüyən [[nüvə müharibəsi]] hədəsi, Amerikanın [[Vyetnam|Vyetnamı]] amansızca döyüşə sövq etməsi, bir çox [[Vyetnamlılar|vyetnamlının]] və [[Amerikalılar|amerikalının]] bu döyüşdə ölmə qorxusu çarxları hərəkətə keçirmiş, "[[çiçək gücü" hərəkati]] belə bir mühitdə ortaya çıxmışdır. Artıq rok musiqisi dünyaya qlobal problemlərin çatdırılması vəzifəsini öz üzərinə götürmüşdür. Məşhur "döyüşmə - seviş" şüarı bu hərəkatın bir məhsuludur. "Çiçək gücü"nü yaradanların əksəriyyəti orta sinif ağ gəncləri idi. Bu insanlar "[[hippi]]" olaraq adlandırılmışlar. Ümumiyyətlə o dövrlərdə bu hərəkat harada olmağından asılı olmayaraq bütün rok qruplarından dəstək almışdır. Bu illərdə şərq dinlərinə olan maraq da artmış, hətta The Beatlesin üzvləri [[Hindistan|Hindistana]] tanınmış [[Hindi Maharişi Yoqi|Hindi Maharishi Yogini]] ziyarətə getmişdilər. Rokdakı bu şərq dəbi ilə birlikdə musiqiçilərin və dinləyicilərin narkotik maddələrə olan maraqları daha da artmış və xüsusilə də [[LSD]] o zaman qadağan edilmədiyindən [[Asetilsalisilli turşu|aspirin]] kimi çox istifadə edilirdi. Lakin çox qısa bir müddət içində "çiçək uşaq" olmağı da bir "dəb" halına gətirilər və hərəkat demək olar ki, heç bir nəticəyə çata bilmədən sona çatdı. Üstəlik hippilərin bəziləri zaman keçdikcə kobud rəftarı ilə bir nizam-intizam müdafiəçisi olurlar. Bunlara ən yaxşı nümunə [[ABŞ]] [[ABŞ prezidentlərinin siyahısı|prezidenti]] [[Bill Klinton|Bill Klintondur]]. 1960-70-ci illər rok, tarixi baxımından çox müxtəlif və əhəmiyyətli qrupları daxilində saxlamışdır. The Beatles, The Animals, [[The Doors]], [[The Rolling Stones]], [[The Who]] kimi qruplar hamısı bu tarixlərdə yaranmışlar. 65-70-ci illər arasında qurulan [[Pink Floyd]], [[Deep Purple]], [[Led Zeppelin]], [[Yes]] kimi qruplar da artıq meqa rok qruplarıdır. Bu qruplar sayəsində rok, heç olmadığı qədər məşhur olub, ciddi bir musiqi janrı kimi qarşılanmağa başlanmışdır. Rok musiqiçiləri özlərini [[klassik musiqi]] icraçıları kimi görmələri də bu dövrə təsadüf edir. O zamanların ən diqqət çəkən müzakirəsi rokun bir sənət növü olub-olmadığıdır. 70-ci illərin ikinci yarısında rok artıq [[Val (musiqi)|val]] satışları və konsert gəlirləriylə musiqi sənayesinin ən yaxşı dolanışıq qaynağını meydana gətirməkdə idi. Rok musiqiçiləri milyonlarla dollarlıq elektron alətlərə sahib idilər və hamısı çox zəngin olmuşdular. Bu mega rok qrupları nə edirsə etsin satışlara görə [[Səsyazma studiyası|səsyazma studiyaları]] yeni yaranan qruplara heç bir şans vermiyib musiqilərini meqa rok qrupları kimi hazırlamaq şərti qoymuşdular. |
||
===1980-1990=== |
===1980-1990=== |
||
Budur [[pank rok]] tam bu dövrlərdə özünü göstərmişdir. |
Budur [[pank rok]] tam bu dövrlərdə özünü göstərmişdir. Pankda digər heç bir rok növündə görülməyən şiddət, qarışıqlıq və [[Xaos nəzəriyyəsi|xaos]] vardır bu xüsusiyyətlər pank, rokun qaranlıq qanadını gözlər önündə açmışdır. 60-cı illərdə [[Nyu-York|Nyu-Yorkun]] [[Underqround (musiqi)|qaraj qruplarından]] formalaşan [[Velvet Underground]] Pankın ilk toxumlarını atan qrup olaraq göstərilə bilər. Ancaq bu fikiri ilk pank birliklərindən biri olan [[Sex Pistols (qrup)|Sex Pistols]] qəbul etməyərək reaksiya vermişdir. Pankda qətiliklə keyfiyyət və xoşa gəlmə qayğısı yoxdur. Pankçılar 1960-70-ci illərdəki rok musiqisini və təbii ki, rokçuları da lənətləyirdilər, çünki onların fikrincə rokdan artıq pul, şan, şöhrət vasitəsi olaraq istifadə edilməyə başlanmışdır. 70-ci illərin uzun və qarışıq soloları ilə dolu musiqi parçaları yerinə qısa və nizamsız şəkildə musiqilər ifa edərdilər. Hətta Sex Pistols o qədər sadə və primitiv ifa edərdi ki, izləyənlər istər istəməz" bunu mən də ifa edə bilərəm" kimi bir fikrə düşərdilər. Beləcə İngiltərədə bir çox pank qrupu yaranmağa başlamışdır. Sənayenin ən böyük düşməni olmasına baxmayaraq pank dəliliyi də digər bütün rok dəlilikləri kimi qısa müddətdə sənaye tərəfindən udulub "dəb" halına gətirilmişdir. Pank geyimləri ən lüks mağazaların [[Vitrin|vitrinlərində]] biribirinin ardınca düzülmüşdür. |
||
80-ci illərə gəldikdə bir çox rok musiqi növü icra halında olduğundan bir [[Heavy Metal]] partlayışı yaranar. Heavy Metal musiqisini izah edən ən yaxşı söz "qarışıqlıq" dır. Bütün Heavy Metal qruplarının fəaliyyət sahələri fərqlidir. Bu musiqi növünün içində kommunizm, faşizm, anarxizm, inqilabçılıq, sadizm kimi |
80-ci illərə gəldikdə bir çox rok musiqi növü icra halında olduğundan bir [[Heavy Metal]] partlayışı yaranar. Heavy Metal musiqisini izah edən ən yaxşı söz "qarışıqlıq" dır. Bütün Heavy Metal qruplarının fəaliyyət sahələri fərqlidir. Bu musiqi növünün içində [[kommunizm]], [[faşizm]], [[anarxizm]], [[inqilabçılıq]], [[sadizm]] kimi biri-birindən çox fərqli mövzuları tapmaq mümkündür. Heavy Metal bu çox rənglarəngliyi sayəsində bir çox alt növlərə ayrılmışdır. Lakin hamısında ortaq olan bir şey vardır: [[küfr]]. Kimi dövlətə kimi qaralara küfr edər. |
||
1970-ci illərin sonunda hard roka bir alternativ təqdim etmək məqsədilə ortaya çıxmışdır. Hər nə qədər [[hard rok]]a bənzədilsə də akkord və ritmləri fərqlidir. Dinləyiciyə fərqli bir harmoniya anlayışı təqdim edir. Analiz edildiyində indiki vaxtda sərt tonlarla istifadə edilən |
[[Alternativ rok]] 1970-ci illərin sonunda hard roka bir alternativ təqdim etmək məqsədilə ortaya çıxmışdır. Hər nə qədər [[hard rok]]a bənzədilsə də [[akkord]] və ritmləri fərqlidir. Dinləyiciyə fərqli bir [[Harmonia|harmoniya]] anlayışı təqdim edir. Analiz edildiyində indiki vaxtda sərt tonlarla istifadə edilən alternativ rok, Hard Rok əsaslıdır, [[Proqressiv rok]], [[İndi-rok|Indie Rok]], [[Grunge]], [[İndi-pop|Indie Pop]], [[Brit Pop]], kimi bir çox fərqli musiqi növünü içində saxlayır. İndiki vaxtda ən çox seçilən rok sahəsidir. |
||
1980-ci illərin ortalarında ən məşhur amerikan alternativ qrupları [[R.E.M.]], [[Sonic Youth]], The Replacements və [[Hüsker Dü]]; və ingilis [[New Order]], [[The Smiths]], [[The Cure]] idi. 1980-ci illərin alternativ qrupları böyük müvəffəqiyyət əldə etmədilər, amma musiqi qruplarının növbəti nəsilinə böyük təsir göstərdilər, onların məşhurluğu üçün əsaslı təməli qoydular. |
1980-ci illərin ortalarında ən məşhur amerikan alternativ qrupları [[R.E.M.]], [[Sonic Youth]], The Replacements və [[Hüsker Dü]]; və ingilis [[New Order]], [[The Smiths]], [[The Cure]] idi. 1980-ci illərin alternativ qrupları böyük müvəffəqiyyət əldə etmədilər, amma musiqi qruplarının növbəti nəsilinə böyük təsir göstərdilər, onların məşhurluğu üçün əsaslı təməli qoydular. |
||
===1990-2000=== |
===1990-2000=== |
||
90-cı illərə nəzər yetirsək gözlənilən yeni rok anlayışı Amerkanın [[ |
90-cı illərə nəzər yetirsək gözlənilən yeni rok anlayışı Amerkanın [[Sietl]] şəhərindən gəlir. Bu şəhərdə qurulan "qaraj qruplarının" əvvəl Amerikaya sonra bütün dünya açılması ilə birlikdə bir "[[grunge]]" cərəyanı yaşanar. Hələ [[Nirvana]]nın [[Nevermind|"''Nevermind'']]" albomu bu yeni, alternativ roku bütün dünyaya tanıtdı. Bu illərin məhşur rok qrupları [[Pearl Jam]], [[Soundgarden]], [[Red Hot Chilli Peppers]], [[Therapy]], [[Radiohead]] kimi qruplar olub. |
||
===2000-=== |
===2000-=== |
||
Bu gün [[The Strokes]], [[White Stripes]], [[Arctic Monkeys]], [[Muse]], [[Coldplay]] kimi qruplar sayəsində rok yenidən canlanmışdır. |
Bu gün [[The Strokes]], [[White Stripes]], [[Arctic Monkeys]], [[Muse]], [[Coldplay]] kimi qruplar sayəsində rok yenidən canlanmışdır. |
||
== |
== Həmçinin bax == |
||
* [[Yoni Bloç]] |
|||
[http://www.rockzone.az/ Azərbaycan Rok Portalı] |
|||
== İstinadlar == |
|||
[[Kateqoriya:Rok| ]] |
|||
{{İstinad siyahısı}} |
|||
== Xarici keçidlər == |
|||
* [http://www.rockzone.az/ Azərbaycan Rok Portalı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140506023213/http://www.rockzone.az/ |date=2014-05-06 }} |
|||
{{Xarici keçidlər}} |
|||
[[Kateqoriya:Rok-musiqi| ]] |
|||
17:55, 14 avqust 2024 tarixinə olan versiya
| Rok | |
|---|---|
| Rock | |
 Beatles qrupu | |
| İstiqamət | Populyar musiqi |
| Mənbəsi | |
| Yarandığı dövr | 1950–1960-cı illər |
| Ölkə |
.svg){kind=small} Birləşmiş Krallıq ABŞ |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Rok musiqisi (ing. Rock music) — 1940-cı illərin sonu və 1950-ci illərin əvvəllərində ABŞ-da "rok-n-roll" kimi yaranmış və 1960-cı illərin ortalarından etibarən müxtəlif janr və üslubları yaranmış geniş populyar musiqi janrıdır. Rok musiqisinin mənşəyi, 1940-1950-ci illərin rok-n-roll üslubuna dayanır ki, bu üslub birbaşa blüz, ritm və blüz, həmçinin kantri musiqisindən ilhamlanır. Rok, həmçinin elektrik blüz və folk kimi janrlardan da böyük ölçüdə təsirlənmiş və caz kimi digər musiqi üslublarından da ilham almışdır. Rok, adətən elektrik gitara başda olmaqla, elektrik bas gitara, zərb alətləri və bir və ya bir neçə vokal ifa ilə birlikdə tək və ya qrup şəklində ifa olunur. Ümumiyyətlə, rok 44 xanə ölçülü və nəqarət-bənd formasından istifadə edən mahnı əsaslı musiqidir, lakin janr zamanla çox dəyişmişdir. Pop musiqisi kimi, rok musiqisinin sözləri də əsasən romantika, sevgi mövzusuna yönəlir, lakin tez-tez sosial və ya siyasi mövzulara toxunan geniş mövzuları da əhatə edir. Rok musiqisi 1950-ci illərdən 2010-cu illərə qədər ABŞ-da və Qərb dünyasının böyük bir hissəsində ən populyar musiqi janrı olmuşdur.
Rok musiqiçiləri 1960-cı illərin ortalarından etibarən albomu sinql əvəzinə ön plana çıxardılar və eyni zamanda qeyd edilmiş musiqi ifadəsi və istehlakının dominant forması kimi təqdim etməyə başladılar. Onların töhfələri bu janrın əsas cərəyanda mədəni haqq qazanmasına və musiqi sənayesində onilliklər boyu davam edəcək rok əsaslı albomlar dövrünün başlamasına səbəb oldu. 1960-cı illərin sonlarında, "klassik rok" dövründə, rok musiqisinin müxtəlif alt janrları, o cümlədən blüz rok, folk rok, kantri rok, cənub roku, raqa rok və caz rok kimi hibrid janrlar yarandı. Bu janrlar anti-mədədəniyyətlə əlaqədar olan psixodeliya musiqisi və hippi səhnəsindən təsirlənərək, psixodelik rokun inkişafına töhfə verdi. Yaranan janrlar arasında texnika cəhətdən geniş və mürəkkəb proqressiv rok və vizual üslubu və parlaqlığı vurğulayan qlem rok da vardı. 1970-ci illərin ikinci yarısında enerjili sosial və siyasi tənqidlər çıxaran pank rok cərəyanı yarandı. Pank musiqisi 1980-ci illərdə törəmə formaları olan yeni dalğa, postpank və nəhayət alternativ roka təsir etdi.
1990-cı illərdən etibarən alternativ rok rok musiqisində üstünlük təşkil etməyə başladı və qranj, Britpop və indi rok kimi əsas cərəyana daxil oldu. O vaxtdan bəri pop-pank, elektronik rok, rep rok və rep metal kimi daha çox füzyon rok janrları meydana gəldi. Bəzi qruplar rokun tarixini yenidən nəzərdən keçirməyə çalışdı; 2000-ci illərdə qaraj roku/postpank dirçəlişi buna misal ola bilər. 2010-cu illərdən başlayaraq rok, dünya mədəniyyətində dominant populyar musiqi janrı mövqeyini itirdi, lakin yenə də kommersiya baxımından uğurlu oldu. Hip-hop və elektronik rəqs musiqisinin artan məşhurluğu rok musiqisində, xüsusən 2010-cu illərin əvvəllərindəki texno-pop səhnəsində və 2020-ci illərin pop-pank-hip-hop dirçəlişində görmək olar.
Rok həm mədəni həm də ictimai hərəkatlar üçün bir vasitə rolunu oynamış və panklar, qotiklər, rokçular kimi əsas subkulturaların yaranmasına səbəb olmuşdur. ABŞ-da 1960-cı illərdə San-Fransiskodan yayılan hippi hərəkatı və daha geniş Qərb anti-mədəniyyət hərəkatı eyni şəkildə 1970-ci illərdə pank mədəniyyətinin qotik, pank və emo subkulturalarının yaranmasına səbəb olmuşdur. Etiraz mahnısı ənənəsini miras alan rok musiqisi siyasi fəallıqla, eləcə də irq, cins və narkotik istifadəsi kimi sosial münasibətlərdə dəyişikliklərlə əlaqələndirilmiş və tez-tez gənclərin yetkin istehlakçılığa və uyğunluğa qarşı üsyanının ifadəsi kimi qəbul olunmuşdur. Bununla yanaşı, kommersiya baxımından son dərəcə uğurlu olmuş və "kommersiya məqsədləri üçün sənət satmaq" ittihamlarına məruz qalmışdır.
Musiqi tərkibi
—Bill Uaymen "Vulture"-da (2016)[1]
Rok musiqisinin tərkibi ənənəvi olaraq gücləndirilmiş elektrik gitara üzərində qurulub. Bu gitara müasir formasını 1950-ci illərdə rok-n-rollun populyarlaşması ilə qazanmışdır. Elektrik-blüz gitaraçılarının ifası da bu musiqi növünə təsir etmişdir. Rok musiqisində elektrik gitara tez-tez elektrik bas gitara ilə müşayiət olunur; elektrik bas gitara da eyni dövrdə caz musiqisində istifadə olunmuşdur. Həmçinin, zərb alətləri ilə yaradılan zərb səsi də rok musiqisində mühüm rol oynayır. Bu trioya tez-tez piano, Hammond orqanı və sintezator kimi klavişli alətlər əlavə olunur. Rokun musiqi alətləri blüz qrupunun alətlərindən (başlıca gitara, ikinci akkord aləti, bas və zərb alətləri) törəmişdir. Rok musiqisi ifa edən bir qrup musiqiçiyə rok qrupu (ing. rock band) deyilir. Tipik olaraq, bir rok qrupu triodan (güc üçlüyü) beşliyə qədər dəyişə bilər. Klassik olaraq, bir rok qrupu dörd üzvdən ibarət kvartet olur və bu üzvlər adətən vokalçı, gitaraçı, ritm gitaraçı (hər qrupda olmaya bilər), bas gitaraçı və zərb alətləri ifaçısıdır; bəzən əlavə olaraq klavişli alətlər və ya digər instrumental ifaçılar da ola bilər.
![\version "2.22.0"
\header { tagline = ##f}
\score {
\drums \with {midiInstrument = "drums"}
\with { \numericTimeSignature }
{
\repeat volta 2 {
<<
\tempo 4 = 80-160
\bar ".|:"
{
cymra8 [cymra] cymra [cymra] cymra [cymra] cymra [cymra]
}\\{bd4 sne bd sne}
>>\break
}
}
\layout {}
}
\score {
\unfoldRepeats {
\drums \with {midiInstrument = "drums"}{
\repeat volta 2 {
<<
\tempo 4 = 80-160
\bar ".|:"
{
cymra8 [cymra] cymra [cymra] cymra [cymra] cymra [cymra]
}\\{bd4 sne bd sne}
>>\break
}
}
}
\midi { \tempo 4 = 90 }
}](http://upload.wikimedia.org/score/q/7/q7zgk58fk50qw5gy319yyae70kywto9/q7zgk58f.png)
Rok musiqisi tez-tez 44 ölçüdə sadə sinkoplaşdırılmış ritmlərə əsaslanır və iki və dörd vuruşlarda təkrarlanan tələ nağara dəstək ritmi ilə xarakterizə olunur. Melodiyalar, adətən, Dorik və Miksolidik kimi qədim ladlarda, həmçinin major və minor modlarında bəstələnir. Harmoniyalar, əsas triad akkordları, paralel təmiz kvarta və kvinta ilə dissonant harmonik irəliləyişlərdən ibarətdir. 1950-ci illərin sonlarından, xüsusilə də 1960-cı illərin ortalarından etibarən, rok musiqisi blüz və folk musiqisindən gələn nəqarət-bənd strukturunu istifadə etmiş, lakin bu modeldə müxtəlif dəyişikliklər baş vermişdir. Tənqidçilər rok musiqisinin eklektizmini və üslub müxtəlifliyini vurğulayırlar. Tarixi mürəkkəbliyi və digər musiqi və mədəni formalardan alıntı etmə meyli səbəbindən, rok musiqisini dəqiq bir musiqi tərifinə sıxışdırmaq çətin sayılır. Musiqi jurnalisti Robert Kristqaunun fikrincə, "ən yaxşı rok mahnısı xalq sənətinin təbiiliyini, funksionallığını və birbaşa cazibəsini müasir texnologiya ilə birləşdirərək günümüzə gətirir və modernist dissosiasiya ilə yeniləyir."
—Robert Kristqau, "Christgau's Record Guide" (1981)[2]
Rok musiqisinin mahnı sözləri romantik sevgi, cinsi əlaqə, cəmiyyətə qarşı üsyan, sosial problemlər və həyat tərzi kimi geniş mövzulara toxunur. Bu ənənə Tin Pan Alley pop ənənəsi, folk musiqisi və ritm və blüz kimi müxtəlif mənbələrdən miras qalmışdır. Kristqau rok lirikasını "soyuq mühit" olaraq təsvir edir və onun sadə dil və təkrarlanan nəqarətlərə malik olduğunu qeyd edir; rok musiqisinin əsas funksiyasının isə "musiqi, daha dəqiq desək, səs-küy" olduğunu irəli sürür. Rok musiqisində ağ dərili, kişi və ümumiyyətlə orta sinif musiqiçilərin üstünlük təşkil etməsi tez-tez vurğulanır və rok musiqisi, qara dərili musiqi formalarının gənc, ağ və əsasən kişi auditoriyasına ötürülməsi kimi qəbul edilir. Buna görə də, rok musiqisi həm üslub, həm də lirika baxımından bu qrupun narahatlıqlarını ifadə etməyə xidmət edirdi. Kristqau, 1972-ci ildə yazdığı məqalədə, bəzi istisnalarla, "rok-n-rollun ümumiyyətlə kişi sexsuallığı və təcavüzü ilə eyniləşdirilməsini" nəzərdə tutduğunu bildirmişdir.
1960-cı illərin sonlarından etibarən "rok" termini "rok-n-roll" əvəzinə istifadə olunmağa başlayanda, pop musiqisi ilə müqayisə edilirdi. Rok musiqisi pop musiqisi ilə bir çox xüsusiyyətləri paylaşsa da, adətən musiqi, canlı ifa və ciddi, mütərəqqi mövzulara diqqət yetirməklə pop musiqisindən fərqlənir. Saymon Fritə görə, rok "pop və rok-n-roll-dan daha çox fərqli" idi və rok musiqiçiləri bacarıq və texnikaya vurğunu, orijinal və şəxsi ifadə ilə romantik sənət anlayışını birləşdirdilər.
Yeni minillikdə "rok" termini pop, reqqi, soul və hətta hip hop kimi musiqi janrlarını əhatə edən geniş və ümumi bir termin kimi istifadə edilmişdir. Bu janrlar tarix boyu rok musiqisinə qarşı çıxmış olsalar da, ondan müəyyən dərəcədə təsirlənmişdir. Tənqidçi Robert Kristqau "rok" terminini geniş şəkildə "rock'n'roller" həssaslığına müraciət edən populyar və yarı populyar musiqi janrlarına istinad etmək üçün istifadə etmişdir. Bu həssaslığa yaxşı ritmə olan sevgi, mənalı və yumoristik lirikalar, eləcə də gənclik mövzusunun "əbədi cazibəsi" daxildir. Bu həssaslıq, o qədər universal bir şəkildə mövcuddur ki, hər bir gənclik musiqisinin öz sosiologiyası və sahə araşdırması hissəsi var. Kristqau "Christgau's Record Guide: The '80s" (1990) kitabında bu həssaslığın folk müğənnisi-bəstəkar Mişel Şoked, reper LL Cool J və sinti-pop dueti Pet Shop Boys-un musiqisində, eləcə də Çak Berri, Ramones və The Replacements kimi musiqiçilərin əsərlərində aydın göründüyünü qeyd edir. Bu həssaslıq, öz şəxsiyyətlərini kəşf etməyə çalışan bütün gənclərin musiqisində özünü göstərir.
1940-1950-ci illər: Rok-n-rollun yaranması
Rok-n-roll
Rok musiqisi 1940-cı illərin sonu və 1950-ci illərin əvvəllərində ABŞ-da yaranmış və tezliklə bütün dünyaya yayılan rok-n-rolldan qaynaqlanır. Rok-n-roll ritm və blüz, qospel musiqisi, kantri və vestern kimi afro-amerikan musiqi janrlarının birləşməsindən yaranmışdır.
Rok-n-roll musiqisinin “ilk səsyazması” iddia edilən bir çox mahnı səsyazması barədə mübahisələr mövcuddur. Həmin mahnı səsyazmalarına nümunə olaraq Rozetta Tarpın 1944-cü ildəki "Strange Things Happening Every Day", Artur Krudupun 1946-cı ildəki "That's All Right" (1954-cü ildə Elvis Presli bu mahnının kover versiyasını ifa etmişdir), Ella Mae Morse və Freddi Slekin 1946-cı ildəki "Cow Cow Boogie", Venonya Herrisin 1948-ci ildəki "Good Rockin' Tonight", Qori Karterin 1949-cu ildəki "Rock Awhile", Cimmi Prestonun 1949-cu ildəki "Rock the Joint" (1952-ci ildə Bill Haley & His Comets tərəfindən kover versiyası yaradılmışdır), Ceki Brenston və Delta Cats tərəfindən 1951-ci ildəki "Rocket 88" mahnısını (əslində Ayk Törner və qrupu the Kings of Rhythm tərəfindən ifa edilmişdir) göstərmək olar. Bu mahnıların hər biri rok-n-roll musiqisinin yaranmasına təsir etmişdir.
1951-ci ildə Ohayo ştatının Klivlend şəhərində radio aparıcısı Alan Frid çox irqli auditoriyaya ritm və blüz musiqisi (o vaxtlar "irq musiqisi" adlanırdı) çalmağa başladı və bu musiqini təsvir etmək üçün "rok-n-roll" ifadəsini istifadə edən ilk şəxs oldu. Dörd il sonra, Bill Heleyin "Rock Around the Clock" (1954) mahnısı Billboard jurnalının əsas satış və airplay çartlarında birinci yerə çıxan ilk rok-n-roll mahnısı oldu və bu yeni pop mədəniyyət dalğasının dünya miqyasında yayılmasına qapı açdı. Erkən rok-n-roll hitləri arasında Çak Berri, Bo Diddli, Fats Domino, Litl Riçard, Cerri Li Lüis və Cin Vinsent kimi sənətkarlar var idi. Tezliklə rok-n-roll musiqisi Amerika rekord satışlarında dominant gücə çevrildi və əvvəlki onilliyin populyar musiqisində dominantlıq edən Eddi Fişer, Perri Komo və Patti Peyc kimi sənətkarların populyar musiqi siyahılarında görünmək şansları əhəmiyyətli dərəcədə azaldı.
Rok-n-roll, 1950-ci illərin ortalarında Karl Perkins, Cerri Li Lüis, Baddi Holli kimi ağdərili müğənnilər tərəfindən ifa olunaraq və "hillbilly" kantri musiqisi ilə birləşdirilərək rokabilli kimi müxtəlif alt janrların yaranmasına səbəb oldu və Elvis Presli kimi müğənnilər ilə tanınmağa başladı. İspan və Latın Amerikasının rok-n-roll hərəkatları ABŞ-ın cənub-qərb bölgəsində yayılmağa başladı və nəticədə ABŞ-da Latın roku və Çikano rokunun yaranmasına səbəb oldu. Rok-n-rollun standart musiqiçilərindən olan Riçi Valens və ənənəvi Nyu-Meksiko musiqisində rok-n-rollu kantri-vestern musiqisi ilə birləşdirən Al Hurricane və onun qardaşları Tayni Morri və Bebi Qebi kimi sənətkarlar bu dövrdə tanındı. Bundan əlavə, 1950-ci illərdə elektrik gitarasının populyarlığının artması və rok-n-roll üslubunda ifaçılığın inkişafı Çak Berri, Link Urey və Skatti Moor kimi nümayəndələr tərəfindən təmin edildi. Distortiondan istifadə Qərb svinq gitaraçıları Cunyor Barnard və Eldon Şemblin tərəfindən təkmilləşdirildi və 1950-ci illərin ortalarında Çak Berri tərəfindən populyarlaşdırıldı. Güc akkordlarının istifadəsi 19-cu əsrdə Fransisko Tarreqa və Heitor Villa Lobos tərəfindən təkmilləşdirildi, 1950-ci illərin əvvəllərində Villi Conson və Pat Heri tərəfindən həyata keçirildi və 1950-ci illərin sonunda Link Urey tərəfindən populyarlaşdırıldı.
Tənqidçilər ənənəvi olaraq rok-n-rollun 1950-ci illərin sonları və 1960-cı illərin əvvəllərində "tənəzzülə" uğradığını hesab edirlər. 1959-cu ildə Baddi Holli, Biq Bopper və Riçi Valens təyyarə qəzasında vəfat etməsi, Elvisin hərbi xidmətə çağırılması, Litl Riçardın moizəçi olaraq təqaüdə çıxması, Cerri Li Lüis və Çak Berrinin hüquqi problemlərlə üzləşməsi və Alan Frid kimi tanınmış şəxslərin rüşvət ittihamları ilə qarşılaşması kimi hadisələrin rok-n-roll dövrünün sona çatdığı hissini yaratdı.
Qlobal təsiri
Rok musiqisi II. Dünya Müharibəsindən sonra dünya miqyasında sürətlə yayıldı və qlobal Amerikanlaşmanın bir hissəsi hesab edildi. İngiltərə müğənnisi Kliff Riçard, Britaniya rokunun səsini təqdim edən "Move It" (1959) mahnısı ilə Şimali Amerikadan xaricdə rok-n-rollun ilk hitlərindən birinə sahib oldu. Bir çox sənətçi, xüsusən də İngiltərədən olan Tommi Stil, beynəlxalq miqyasda yayılmazdan əvvəl, bu səsyazmaları yerli dillərə tərcümə edərək, Amerika rok-n-roll hitlərinin koverlərini istehsal etməkdə uğur qazandı. Stil 1955-1957-ci illər arasında İngiltərə, Skandinaviya, Avstraliya, SSRİ və Cənubi Afrikada qastrol səfərləri edərək rok musiqisinin qloballaşmasına töhfə verdi. Conni Okifin 1958-ci ildə yazdığı "Wild One" mahnısı Avstraliyanın ilk rok-n-roll hitlərindən biri kimi tanınır. 1950-ci illərin sonlarında rok musiqisi təkcə Amerikanın təsiri altında olan Qərb dünyasında deyil, həm də Yuqoslaviya və SSRİ kommunist dövlətləri kimi yerlərdə, eləcə də Cənubi Amerika kimi regionlarda populyarlaşdı.
1950-ci illərin sonu və 1960-cı illərin əvvəllərində Amerikada rok-n-rollun yüksəlişindən geridə qalan Amerika blüz musiqisi və blüz rok musiqiçiləri İngiltərədə yeni populyarlıq qazandılar və uğurlu turlar təşkil etdilər. Lonni Doneqanın 1955-ci ildə hit olan "Rock Island Line" mahnısı ölkədə skiffl qruplarının inkişafına böyük təsir göstərdi. Bu qruplardan bəziləri Con Lennonun Quarrymen (sonradan Beatles) qrupu da daxil olmaqla rok-n-roll ifa etməyə başladılar. ABŞ-da rok-n-roll bazarında mülayim pop və balladalar üstünlük təşkil edərkən, Britaniya rok qrupları klublarda və yerli rəqslərdə öz blüz-rok pionerlərindən daha güclü təsirlənən bir üslub inkişaf etdirdilər və intensivliklə ifa etməyə başladılar. Bu təsir Britaniya işğalı vasitəsilə rok musiqisinin gələcəyini formalaşdıracaqdı.
Tarixçə
Rok musiqisini adətən vokalist, çox vaxt elektrogitarada çalan gitaraçı, bas-gitaraçı, barabançı və bəzən sintezatorçudan ibarət olan rok qrupları ifa edir. Bas-gitara, zərblər və ritm-gitara (hər qrupda olmur) birlikdə ritm-seksiya yaradırlar. Buna baxmayaraq, rok kompozisiyalarında demək olar ki, az-çox məşhur olunan bütün alətlərdən istifadə olunub. Klassik rokun fərqləndirici xüsusiyyəti – dəyişməz ritm-seksiya tərəfindən dəstəklənən ritmdi. 60-cı illərdən bəri rokun bir neçə axını mürəkkəbləşdirilmiş strukturu və ritmi olan kompozisiyalardan istifadə edir. Solo ifa edən adətən elektogitara olur. Əksər qruplarda vokalist də var. Əgər başlanğıcda rok musiqisi əsasən blyuz harmoniyası çərçivəsində idisə, hal-hazırda rokun bir çox növü bir-biriylə musiqi baxımdan heç bir oxşarlığa malik deyil.
Rok musiqisi, özündə bir çox musiqi janrlarını birləşmdirmiş bir növ olaraq "rock and roll"dan, "and rollun" çıxarılmasıyla 1960-cı illərin əvvəllərində meydana gəldi. Rok musiqisini meydana gətirən musiqi janrlarının növləri də, öz daxilində alt növlərə ayrılmışlar. Bu səbəbdən ötəri rok musiqinin tarixini izah edərkən, başlanğıc nöqtəsi olaraq "rok & roll" dan yola çıxsaq böyük bir səhv etmiş olarıq, çünki rok musiqisini də əhatə edən pop musiqi növləri bir çox musiqi janrlarının alt növlərinin sintezindən meydana gəlmişdir. Musiqi növləri arasındakı ilk qarşılıqlı təsir nə vaxt, harada və necə reallaşmışdır? Bu sualın cavabını 1730-cu illərdə Amerikada "Böyük Oyanışlar" adı ilə tanınan təkanda tapmaq mümkündür. "Böyük oyanışlar, Amerikan musiqisinə dərindən təsir edən dini bir oyanışın ardıcıl olaraq meydana çıxan iki dalğası idi. "Birincisi Dr. Isaac Watts adında bir İngilisə aid "Hymms and Spirituali"nin (1701) Londonda nəşr olunmasıyla yaranan və 1739-cu il Boston nəşrindən sonra Amerikanın bütün şəhərlərində təsiri hiss edilən yeni bir musiqi anlayışının cənubun folk musiqilərini təsir etməsi nəticəsində meydana gəlmişdir. İkinci oyanış isə 1780-1830 illəri arasında düşərgə yığıncaqlarında ortaya çıxan bir axındır. Xristianlaşdırılmış zəncilər ayinlərini edərkən Afrika dini mərasimlərində görülən dairəvi rəqs, qışqırma, ritim tutma kimi elementlər dualarla birlikdə yerinə yetirilirdi. Beləcə zəncilər ağlardan mənimsədikləri spirituallarin içinə atalarından miras qalan ritim və coşğunu qataraq ortaya yeni bir növ musiqi çıxarmışlar. Bu eyni zamanda dini musiqidə qara-ağ ayrı-seçkiliyini də doğurmuşdur. Ağların spirituallari yerində sayarkən, qaraların etdikləri bütün ölkəyə yayılmaqla qalmayıb, ölkə xaricinə də çıxmışdır.
Bir çox Amerikan musiqisi kimi Gospel də vətəndaş müharibəsidən sonra cənubda spirituallarin davamı xüsusiyyətində ayrı bir növ olaraq özünü göstərir. Spirituallarda olduğu kimi Gospelin də yalnız qaralara xas olduğunu demək düzgün olmazdı, amma ən çox zəncilərin kilsələrində və zənci qrupları daxilində icra edilmişdir. 19-cu əsrin sonunda qurulan Pentacostalis və Hoolines kilsələrində, Afrika musiqisindəki əl çırpma və ayaqları yerə vurma yoluyla edilən musiqi, gospel növünün ilk nümunələrini meydana gətirmişdir. Gospel tərzində spirituallardan fərqli olaraq bu dünya ilə əlaqədar vədlərə daha çox yer verilir, o biri dünya isə daha şən bir dillə izah edilə bilər. Amerikada, dini məzmunlu musiqinin yanında xalqın ağızdan köçürəm üsulu ilə günümüzə qədər uzanıb gələn bir folk musiqi mədəniyyəti vardır. Ən köhnə folk mahnıları ya solo olaraq ya da cəm şəkildə oxunmuşdur. Bu folk mahnılarına yoldaşlıq etmək üçün skripka, banjo və gitaranın da əlavə edilməsi ilə ilk pop musiqi növlərinin təməlləri qoyulmuş oldu. Amerikanın ilk pop musiqi ulduzu Jimmie Rodgersdir. Rodgers, country və boogie-blues arasında harmoniya yaradaraq hillbilly, folk və bluesdən mənimsədiyi sözləri birləşdirərək country musiqisinin başlıca dayağı halını almışdır. Rodgers, bluesi borc alan deyil oğurluğunu edən ilk ağ adam və beləcə country musiqisinin dominant rejimi halına gətirən sintezini edən sənətçi olaraq düşünülə bilər. "Bu illərdə cənub ştatlarına edilən ilk gəzintiləri nəticəsində Paramounts Records, blues musiqinin atası olaraq xatırlanan Blind Lemon Jeffersonun ilk valını hazırlayar. Bu tarixdən sonra, Jefferson, özündən sonrakı bütün blues və rok musiqiçilərinə təsir edə biləcək keyfiyyətdə musiqi parçalarına imza atmışdır.
Rok & Roll janrı ragtime, blues, boogie, country, gospel kimi musiqi janrlarının alt növlərin sintezi nəticəsində meydana gəlmişdir. Bu alt növlərdən roka keçidindəki son quruluş daşı R&B-dir (Rhtyhm and Blues). Bu keçid əsnasındakı ən əhəmiyyətli kəslərdən biri Robert Johnsondur. (1911-1938) Əsasında delta blues musiqiçiləri içərisində Charlie Patton ya da Skip James kimi ondan çox daha əhəmiyyətli adlar olmasına baxmayaraq Johnsonun əhəmiyyəti; şəxsiyyəti və bəstələdiyi musiqi ilə ilkin bir rocker olmasından qaynaqlanmaqdadır. Blyuzdan roka doğru mərhələdə bir başqa əhəmiyyətli hadisə isə elektirik gitaranın blyuzsdə istifadə edilməyə başlanmasıdır. Elektirikli gitaranı ilk istifadə edən blyuz musiqiçisi T. Bone Walkerdir. Özünə xas texnikasıyla, özündən sonrakı B. B. King, Freddy King, Buddy Guy kimi gitara sehirbazlarına təsir etməyi bacaran Walker roka keçid mərhələsində çox əhəmiyyətli bir rol oynamışdır.
1943-51-ci illər arasında cənubdan şimala edilən köçlər əsnasında pianino və nəfəs alətləri ilə tanış olan delta blues icraçıları rok-n-rolla keçiddəki son musiqi növü olan R&B-u meydana gətirərlər. Bu musiqi növü, ümumiyyətlə bütün qara musiqi stillərinin qarışığından, blyuz harmonik quruluşu və düsturu meydana gəlmişdir. Başlanğıcda yalnız qaraların radio stansiyalarında və küçələrdə yaşayan R&B, orta sinif ağ gənclərin bu musiqini vərdiş halına gətirməsiylə birlikdə həmçinin də məşhurlaşdı. Gün keçdikcə artan tələblər, nəşr olunan R&B vallarının sayının artmasına və 25 May 1949-cu ildə Billboard musiqi jurnalı siyahılarında R&B adında yeni bir başlığın açılmasına gətirib çıxardı. 1953-cü ildə "Chords" qrupunun "Sh-boom" adlı musiqi parçaları R&B siyahılarına sığmayaraq, məşhur musiqi siyahılarına daxil oldu və "1" nömrəyə qədər yüksəldi. 1954-55-ci illərdə eyni musiqini ağlar icra edincə bunun adını Rok & Roll qoydurlar. "Məşhur rok and roll piyanoçusu Fats Domino "biz rok-n-rolla 15 il əvvələ qədər New Orleansda R&B deyərdik" demişdir. R&R, gənclər arasında o qədər rəğbət qazanar ki, həm sənayeyə qarşı ən radikal çıxışların qaynağı, həm də musiqi sənayesinin ən gəlirli dolanışıq qaynağı mövqeyinə gəlir. Rok & Rollun R&B'dən fərqlənərək özünə xas bir musiqi növü halını almasını təmin edən ən əhəmiyyətli kəslər Elvis Presley və Chuck Berrydir.
1950-1960
Rokn rollun böyük kralı Evis Presley R&B ilə, country və hillbilly musiqilərini çox yaxşı qaynaşdırmışdır. Çak Berri isə özündən əvvəlki gitaraçıların texnikalarını sintez edərək R&R-in ilk gitara qəhrəmanı olmuşdur. Buna baxmayaraq ikisinin də əsl şöhrətləri bu birləşdirici güclərindən və özlərindən sonrakı bütün rok musiqiçilərinə təsir etmələrindən gəlmişdir. Lakin sənaye rokn rollu çox tez udmuşdur. Araşdırmaçıların çoxu 1950-ci illərin sonunun R&R musiqisinin də sonu olduğu mövzusunda görüş təşkil etmişdilər. 1950-ci illərin sonunda ən məşhur R&R musiqiçilərindən olan Elvis Presli hərbi xidmətdə, Buddy Holly ölmüş, Chuck Berry isə həbsdə idi. 1959-63-cü illər arasında rok musiqisində demək olar ki, bir boşluq yaranmışdı. Lakin, bu illərdə sonradan "60 gəncliyinin lideri" adını alan musiqiçi, Bob Dylan meydana çıxır. Dylanın ilk üç albomundakı musiqilər nə folk musiqisi nə də R&R musiqisinə aid idi. Dilan, mahnılarında qaralara qarşı düşmənçiliyin inadla davam etməsindən, döyüşün mənasızlığından, sevginin əhəmiyyətindən, dünyanın gözəlliklərinin sürətlə itib getməsindən bəhs edirdi.
Amerikada reallaşan bu musiqi yönümlü inkişaflar bütün dünya gəncliyinə, amma ən çox İngilis gəncliyinə böyük təsir etmişdir. Uşaqlıqdan R&R musiqisi ilə böyüyən İngilis gənclərinin arasından bir çox musiqiçi çıxmışdır. Bunlar The Beatles, Rolling Stones, The Animals kimi ilk rok qruplarını qurmuşlar. Bu qruplar, ilk zamanlarda Amerikan musiqininin alt növlərindən təsirlənmişlər, lakin qısa bir müddət sonra özlərinə xas strukturları ortaya qoyaraq əsl mənada rok musiqisini formalaşdırmışlar. Bu qruplardan ilk musiqi albomunu satışa çıxaran The Beatles, yarandıqdan bir iki il sonra, ilk albomlarındakı blyuz, buqi, gospel mahnı ailələrinin parçalarını təkrar etməkdən və Rock&Rolla yaxın musiqi parçaları bəstələməkdən yavaş yavaş imtina etməyə başlamışdır. Ən son olaraq R&R mahnılarından 1965-ci ildəki "Help" albomunda yer verdikləri Larry Williamsa aid "Dizzy Miss Lizzy" musiqi parçasının istifadə edilməsi ilə başa çatdırmışlar. Dekabr 1965-ci ildə "Rubber Soul" albomunu nəşr etdikdən sonra tamamilə xüsusi quruluşa keçid beləcə tamamlandı. Bu inkişafdan sonra rokun maneə törədilə bilməz yükləlişi başlamış oldu. Eric Claptonun üzvü olduğu qruplar, xüsusilə Cream çox böyük uğurlara imza atmışdır. The Beatles ulduzu sönərkən səhnəyə Eric Clapton adıyla dünyanın ən yaxşı gitara virtuozlarından biri çıxar. O zaman İngiltərə divarlarının "Clapton his God"(Clapton tanrıdır) yazıları ilə dolması dövrü idi.
1970-1980
1960-cı illərın sonu, dünyada gənclik hərəkatları olaraq xarakterizə edə biləcəyimiz bir üsyanın yüksək səviyyəyə çatdığı illərdir. Get-gedə böyüyən nüvə müharibəsi hədəsi, Amerikanın Vyetnamı amansızca döyüşə sövq etməsi, bir çox vyetnamlının və amerikalının bu döyüşdə ölmə qorxusu çarxları hərəkətə keçirmiş, "çiçək gücü" hərəkati belə bir mühitdə ortaya çıxmışdır. Artıq rok musiqisi dünyaya qlobal problemlərin çatdırılması vəzifəsini öz üzərinə götürmüşdür. Məşhur "döyüşmə - seviş" şüarı bu hərəkatın bir məhsuludur. "Çiçək gücü"nü yaradanların əksəriyyəti orta sinif ağ gəncləri idi. Bu insanlar "hippi" olaraq adlandırılmışlar. Ümumiyyətlə o dövrlərdə bu hərəkat harada olmağından asılı olmayaraq bütün rok qruplarından dəstək almışdır. Bu illərdə şərq dinlərinə olan maraq da artmış, hətta The Beatlesin üzvləri Hindistana tanınmış Hindi Maharishi Yogini ziyarətə getmişdilər. Rokdakı bu şərq dəbi ilə birlikdə musiqiçilərin və dinləyicilərin narkotik maddələrə olan maraqları daha da artmış və xüsusilə də LSD o zaman qadağan edilmədiyindən aspirin kimi çox istifadə edilirdi. Lakin çox qısa bir müddət içində "çiçək uşaq" olmağı da bir "dəb" halına gətirilər və hərəkat demək olar ki, heç bir nəticəyə çata bilmədən sona çatdı. Üstəlik hippilərin bəziləri zaman keçdikcə kobud rəftarı ilə bir nizam-intizam müdafiəçisi olurlar. Bunlara ən yaxşı nümunə ABŞ prezidenti Bill Klintondur. 1960-70-ci illər rok, tarixi baxımından çox müxtəlif və əhəmiyyətli qrupları daxilində saxlamışdır. The Beatles, The Animals, The Doors, The Rolling Stones, The Who kimi qruplar hamısı bu tarixlərdə yaranmışlar. 65-70-ci illər arasında qurulan Pink Floyd, Deep Purple, Led Zeppelin, Yes kimi qruplar da artıq meqa rok qruplarıdır. Bu qruplar sayəsində rok, heç olmadığı qədər məşhur olub, ciddi bir musiqi janrı kimi qarşılanmağa başlanmışdır. Rok musiqiçiləri özlərini klassik musiqi icraçıları kimi görmələri də bu dövrə təsadüf edir. O zamanların ən diqqət çəkən müzakirəsi rokun bir sənət növü olub-olmadığıdır. 70-ci illərin ikinci yarısında rok artıq val satışları və konsert gəlirləriylə musiqi sənayesinin ən yaxşı dolanışıq qaynağını meydana gətirməkdə idi. Rok musiqiçiləri milyonlarla dollarlıq elektron alətlərə sahib idilər və hamısı çox zəngin olmuşdular. Bu mega rok qrupları nə edirsə etsin satışlara görə səsyazma studiyaları yeni yaranan qruplara heç bir şans vermiyib musiqilərini meqa rok qrupları kimi hazırlamaq şərti qoymuşdular.
1980-1990
Budur pank rok tam bu dövrlərdə özünü göstərmişdir. Pankda digər heç bir rok növündə görülməyən şiddət, qarışıqlıq və xaos vardır bu xüsusiyyətlər pank, rokun qaranlıq qanadını gözlər önündə açmışdır. 60-cı illərdə Nyu-Yorkun qaraj qruplarından formalaşan Velvet Underground Pankın ilk toxumlarını atan qrup olaraq göstərilə bilər. Ancaq bu fikiri ilk pank birliklərindən biri olan Sex Pistols qəbul etməyərək reaksiya vermişdir. Pankda qətiliklə keyfiyyət və xoşa gəlmə qayğısı yoxdur. Pankçılar 1960-70-ci illərdəki rok musiqisini və təbii ki, rokçuları da lənətləyirdilər, çünki onların fikrincə rokdan artıq pul, şan, şöhrət vasitəsi olaraq istifadə edilməyə başlanmışdır. 70-ci illərin uzun və qarışıq soloları ilə dolu musiqi parçaları yerinə qısa və nizamsız şəkildə musiqilər ifa edərdilər. Hətta Sex Pistols o qədər sadə və primitiv ifa edərdi ki, izləyənlər istər istəməz" bunu mən də ifa edə bilərəm" kimi bir fikrə düşərdilər. Beləcə İngiltərədə bir çox pank qrupu yaranmağa başlamışdır. Sənayenin ən böyük düşməni olmasına baxmayaraq pank dəliliyi də digər bütün rok dəlilikləri kimi qısa müddətdə sənaye tərəfindən udulub "dəb" halına gətirilmişdir. Pank geyimləri ən lüks mağazaların vitrinlərində biribirinin ardınca düzülmüşdür. 80-ci illərə gəldikdə bir çox rok musiqi növü icra halında olduğundan bir Heavy Metal partlayışı yaranar. Heavy Metal musiqisini izah edən ən yaxşı söz "qarışıqlıq" dır. Bütün Heavy Metal qruplarının fəaliyyət sahələri fərqlidir. Bu musiqi növünün içində kommunizm, faşizm, anarxizm, inqilabçılıq, sadizm kimi biri-birindən çox fərqli mövzuları tapmaq mümkündür. Heavy Metal bu çox rənglarəngliyi sayəsində bir çox alt növlərə ayrılmışdır. Lakin hamısında ortaq olan bir şey vardır: küfr. Kimi dövlətə kimi qaralara küfr edər.
Alternativ rok 1970-ci illərin sonunda hard roka bir alternativ təqdim etmək məqsədilə ortaya çıxmışdır. Hər nə qədər hard roka bənzədilsə də akkord və ritmləri fərqlidir. Dinləyiciyə fərqli bir harmoniya anlayışı təqdim edir. Analiz edildiyində indiki vaxtda sərt tonlarla istifadə edilən alternativ rok, Hard Rok əsaslıdır, Proqressiv rok, Indie Rok, Grunge, Indie Pop, Brit Pop, kimi bir çox fərqli musiqi növünü içində saxlayır. İndiki vaxtda ən çox seçilən rok sahəsidir. 1980-ci illərin ortalarında ən məşhur amerikan alternativ qrupları R.E.M., Sonic Youth, The Replacements və Hüsker Dü; və ingilis New Order, The Smiths, The Cure idi. 1980-ci illərin alternativ qrupları böyük müvəffəqiyyət əldə etmədilər, amma musiqi qruplarının növbəti nəsilinə böyük təsir göstərdilər, onların məşhurluğu üçün əsaslı təməli qoydular.
1990-2000
90-cı illərə nəzər yetirsək gözlənilən yeni rok anlayışı Amerkanın Sietl şəhərindən gəlir. Bu şəhərdə qurulan "qaraj qruplarının" əvvəl Amerikaya sonra bütün dünya açılması ilə birlikdə bir "grunge" cərəyanı yaşanar. Hələ Nirvananın "Nevermind" albomu bu yeni, alternativ roku bütün dünyaya tanıtdı. Bu illərin məhşur rok qrupları Pearl Jam, Soundgarden, Red Hot Chilli Peppers, Therapy, Radiohead kimi qruplar olub.
2000-
Bu gün The Strokes, White Stripes, Arctic Monkeys, Muse, Coldplay kimi qruplar sayəsində rok yenidən canlanmışdır.
Həmçinin bax
İstinadlar
- ↑ Wyman, Bill. "Chuck Berry Invented the Idea of Rock and Roll". Vulture.com. New York Media, LLC. 20 December 2016. 11 March 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 March 2017.
- ↑ Christgau, Robert. The Decade // Christgau's Record Guide: Rock Albums of the Seventies. Ticknor & Fields. 1981. ISBN 0-89919-025-1. 2 April 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 6, 2019 – robertchristgau.com vasitəsilə.
Xarici keçidlər
- Azərbaycan Rok Portalı Arxivləşdirilib 2014-05-06 at the Wayback Machine
Lüğətlər və ensiklopediyalar | ||||
|---|---|---|---|---|
