Birinci Qarabağ müharibəsi üçün mənbəyə bax

{{Seçilmiş məqalə}}
{{istiqamətləndirmə|Qarabağ müharibəsi}}
{{Haqqında|Birinci Qarabağ müharibəsi (1988–1994)|İkinci Qarabağ müharibəsi (2020)|İkinci Qarabağ müharibəsi}}
{{Hərbi münaqişə
 |şəkil         = Karabakhwar01.jpg
 |şəklin ölçüsü = 300px
 |şəklin izahı  = '''Saat əqrəbi istiqamətində:''' Azərbaycan Silahlı Qüvvələrə məxsus zirehli transportyorların qalıqları; Ermənistanın işğalı altındakı ərazilərdən didərgin düşmüş azərbaycanlılar; Xankəndinin kənarındakı erməni T-72 tank abidəsi; Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin əsgərləri
 |tarixi        = 20 fevral 1988 – 12 may 1994<br />({{İl, ay, həftə və günə görə zaman|ay1=02|gün1=20|il1=1988|ay2=05|gün2=12|il2=1994}})
 |yeri          = [[Qarabağ]], [[Azərbaycan]]
 |səbəbi        = 
 |vəziyyəti     = 
 |nəticəsi      = Ermənistanın qələbəsi<ref>{{cite journal
   | last         = Rasizade
   | first        = Alec
   | title        = Azerbaijan’s Chances in the Karabakh Conflict
   | journal      = [[Harvard International Review]]
   | date         = 18 January 2011
   | url          = http://hir.harvard.edu/azerbaijans-chances-in-the-karabakh-conflict/
   | quote        = The victorious Armenian side is quite content with the status quo in Karabakh where it had achieved all strategic goals prior to the 1994 armistice.
   | access-date  = 9 September 2016
   | archive-date = 16 April 2016
   | archive-url  = https://web.archive.org/web/20160416161456/http://hir.harvard.edu/azerbaijans-chances-in-the-karabakh-conflict/
   | url-status   = dead
  }}</ref>
* [[Bişkek protokolu]] 
* [[Türkiyə]] tərəfindən Ermənistanın blokadası
* Mübahisəli ərazinin gələcəyini müəyyən etmək üçün davam edən sülh danışıqları 
* Ara-sıra sərhəd atışmaları
* [[İkinci Qarabağ müharibəsi]]
 |ərazi         = Keçmiş [[Azərbaycan SSR]]-in [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]nin və [[Dağlıq Qarabağın ətrafında Ermənistan işğalı altında olan Azərbaycan əraziləri|7 ətraf rayon]]un işğalı, [[Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası]]nın qurulması
 |tərəf1        = '''1988–1991''' <br> {{bayraq|Ermənistan SSR}} [[Ermənistan SSR]] <br>
* [[Fayl:Armenian Revolutionary Federation Flag.gif|20px]] [[Daşnaksütun]]<ref>{{cite web
   | last1        = Rieff
   | first1       = David
   | authorlink1  = David Rieff
   | title        = Case Study in Ethnic Strife
   | url          = http://www.princeton.edu/~amimages/rieff.html
   | publisher    = [[Council on Foreign Relations]]
   | date         = 1997
   | quote        = The Dashnaks, of course, are the ones who did the heavy lifting on the ground. Their men, including a substantial number of volunteers from the diaspora, did a great deal of the fighting and dying before the cease-fire.
   | access-date  = 2016-09-13
   | archive-date = 2016-06-24
   | archive-url  = https://web.archive.org/web/20160624041701/http://www.princeton.edu/~amimages/rieff.html
   | url-status   = dead
  }}</ref>
 |tərəf1a       = '''1991–1994''' <br>
{{bayraq|Ermənistan}} [[Ermənistan]]<br> [[Fayl:Flag of Artsakh.svg|25px]] [[Dağlıq Qarabağ separatçıları]]

'''Xarici dəstələr''':<br>
* [[Yezidilər|Yezid]] hərbi bölüyü<ref name="yezidis">{{cite news
   | title        = Armenia’s Yezidi community needs MP
   | url          = http://www.tert.am/en/news/2012/06/07/aziz/
   | accessdate   = 20 July 2013
   | newspaper    = [[Tert.am]]
   | date         = 7 June 2012
   | quote        = Tamoyan recalled that a 500-member Yezidi detachment participated in the Nagorno-Karabakh war, and 30 of them were killed or went missing.
   | archive-date = 20 July 2013
   | archive-url  = https://archive.today/20130720140954/http://www.tert.am/en/news/2012/06/07/aziz/
   | url-status   = dead
  }}</ref>
* [[Osetinlər|Osetin]] hərbi bölüyü<ref>{{cite journal
   | script-title = ru:Осетинский батальон в Арцахской освободительной войне
   | date         = 13 March 2013
   | url          = http://tta.am/%D0%BE%D1%81%D0%B5%D1%82%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%B1%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BE%D0%BD-%D0%B2-%D0%B0%D1%80%D1%86%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE/
   | publisher    = «time to analyze» — politics, society, and ideas
   | language     = ru
   | access-date  = 13 September 2016
   | archive-date = 16 April 2016
   | archive-url  = https://web.archive.org/web/20160416094738/http://tta.am/%D0%BE%D1%81%D0%B5%D1%82%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%B1%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BE%D0%BD-%D0%B2-%D0%B0%D1%80%D1%86%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9-%D0%BE%D1%81%D0%B2%D0%BE/
   | url-status   = dead
  }}</ref>
'''Hərbi dəstək:'''<br>
* {{bayraq|Rusiya}} [[Rusiya]]<ref>{{cite book
   | last      = Benson
   | first     = Brett V.
   | title     = Constructing International Security: Alliances, Deterrence, and Moral Hazard
   | url       = https://archive.org/details/constructinginte0000bens
   | year      = 2012
   | publisher = Cambridge University Press
   | location  = Cambridge
   | isbn      = 9781107027244
   | page      = [https://archive.org/details/constructinginte0000bens/page/67 67]
   | quote     = Russia was widely viewed as supporting the Armenian position. Much of this perception stemmed from the fact that Russia transferred military support to Armenia during the Nagorno-Karabakh War.
  }}</ref>
* {{bayraq|Yunanıstan}} [[Yunanıstan]]<ref name="cssas">{{cite journal
   | title        = Strategic impact
   | issue        = 4
   | publisher    = [[Carol I National Defence University|Romanian National Defence University "Carol I"]] Centre for Defence and Security Strategic Studies
   | location     = Bucharest
   | year         = 2010
   | page         = 35
   | quote        = Greece supported Armenia both by delivering military and economic assistance and diplomatic representation by promoting the Armenia's interests in the EU and NATO.
   | url          = http://cssas.unap.ro/en/pdf_periodicals/si37.swf
   | access-date  = 2014-12-06
   | archive-date = 2013-09-21
   | archive-url  = https://web.archive.org/web/20130921055051/http://cssas.unap.ro/en/pdf_periodicals/si37.swf
   | url-status   = live
  }}</ref>
 |tərəf2        = '''1988–1991''' <br> {{bayraq|Azərbaycan SSR}} [[Azərbaycan SSR]] <br>
* [[Fayl:Logo of Azerbaijani Popular Front Party.png|20px]] [[Azərbaycan Xalq Cəbhəsi]]
 |tərəf2a       = '''1991–1994''' <br> {{bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]]

'''Xarici dəstələr''':<br>
* [[Fayl:Flag of Hezbi Islami Gulbuddin.svg|border|22px]] [[Hizbi-İslami Gülbəddin]]<ref>{{cite journal
   | last1        = Cornell
   | first1       = Svante E.
   | authorlink1  = Svante Cornell
   | title        = Turkey and the Conflict in Nagorno Karabakh: A Delicate Balance
   | journal      = Middle Eastern Studies
   | date         = 1998
   | volume       = 34
   | issue        = 1
   | url          = http://www.jstor.org/stable/4283917
   | quote        = The only country that constantly expressed its support for Azerbaijan is Turkey.
   | access-date  = 2016-09-13
   | archive-date = 2017-02-18
   | archive-url  = https://web.archive.org/web/20170218232913/http://www.jstor.org/stable/4283917
   | url-status   = live
  }}</ref>
* [[Fayl:Flag of Chechen Republic of Ichkeria.svg|border|22px]] [[İçkeriya Çeçen Respublikası|Çeçen hərbçiləri]]
* [[Fayl:Grey Wolves logo.png|20px]] [[Bozqurdlar (təşkilat)|Bozqurdlar]]
'''Hərbi dəstək:'''<br>
* {{bayraq|TUR}} [[Türkiyə]]
* {{bayraq|İsrail}} [[İsrail]]<ref>{{cite web
 |last1       = Murinson
 |first1      = Alexander
 |title       = The Ties Between Israel and Azerbaijan
 |url         = http://besacenter.org/wp-content/uploads/2014/10/MSPS110-web.pdf
 |website     = Mideast Security and Policy Studies No. 110
 |publisher   = [[Begin–Sadat Center for Strategic Studies]]
 |date        = October 2014
 |quote       = Israel supported the Azeri side in this conflict by supplying  Stinger missiles to Azerbaijani troops during the war.
 |deadurl     = yes
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20141103080836/http://besacenter.org/wp-content/uploads/2014/10/MSPS110-web.pdf
 |archivedate = 3 November 2014
}}</ref>
* {{bayraq|Ukrayna}} [[Ukrayna]]<ref>{{cite book
   | last      = Azadian
   | first     = Edmond Y.
   | title     = History on the Move: Views, Interviews and Essays on Armenian Issues
   | year      = 1999
   | publisher = [[Wayne State University Press]]
   | isbn      = 9780814329160
   | page      = 173
   | quote     = But as subsequent events evolved it became all too apparent that Ukraine has steadfastly stood behind Azerbaijan in the Nagorno-Karabagh conflict all along. ...it was reported from Stepanakert that Ukraine had shipped 40 tanks to Azerbaijan. Later that number was raised to 59. Ukraine had also supplied Azerbaijan with Mig-21 attack places.
  }}</ref>
* {{bayraq|Rusiya}} [[Rusiya]] {{sfn|de Waal|2003
   |p  = 200
   |ps = : "Yet it is not entirely clear how this support for the Armenians was translated on to the battleﬁeld; to complicate things further, the Russians also gave some assistance to Azerbaijan."
  }}
 |tərəf3        = 
 |tərəf4        = 
 |komandan1     = {{bayraq|Ermənistan}} [[Levon Ter-Petrosyan]]<br>{{bayraq|Ermənistan}} [[Vazgen Sarkisyan]]<br>{{bayraq|Ermənistan}} [[Vazgen Manukyan]]<br>{{bayraq|Ermənistan}} [[Serj Sarkisyan]]<br>{{bayraq|Ermənistan}} [[Qurgen Dalibaltayan]]<br>{{bayraq|Ermənistan}} [[Norat Ter-Grigoryants]]<br>{{bayraq|Ermənistan}} [[Tatul Krpeyan]] {{DZÖ}}<br>{{bayraq|Ermənistan}} [[Artur Mkrtçyan]]<br>{{bayraq|Ermənistan}} [[Robert Köçəryan]]<br>{{bayraq|Ermənistan}} [[Samvel Babayan]]<br>{{bayraq|Ermənistan}} [[Arkadi Ter-Tadevosyan]]<br>{{bayraq|Ermənistan}} [[Kristapor İvanyan]]<br>{{bayraq|Ermənistan}} [[Seyran Ohanyan]]<br>{{bayraq|Ermənistan}} [[Monte Melkonyan]] {{DZÖ}}
 |komandan2     = {{bayraq|Azərbaycan}} [[Ayaz Mütəllibov]]<br>{{bayraq|Azərbaycan}} [[Əbülfəz Elçibəy]]<br>{{bayraq|Azərbaycan}} [[Heydər Əliyev]]<br>{{bayraq|Azərbaycan}} [[İsgəndər Həmidov]]<br>{{bayraq|Azərbaycan}} [[Surət Hüseynov]]<br>{{bayraq|Azərbaycan}} [[Səfər Əbiyev]]<br>{{bayraq|Azərbaycan}} [[Rəhim Qazıyev]]<br>{{bayraq|Azərbaycan}} [[Rövşən Cavadov]]<br>{{bayraq|Azərbaycan}} [[Fətulla Hüseynov]]<br>[[Fayl:Flag of Chechen Republic of Ichkeria.svg|border|22px]] [[Şamil Basayev]]<br>[[Fayl:Flag of Afghanistan (1992-1996; 2001).svg|border|22px]] [[Gülbəddin Hikmətyar]]{{sfn|Taarnby|2008|p=6}}
 |komandan3     = 
 |komandan4     = 
 |qüvvə1        = 28.000 (qondarma Dağlıq Qarabağ respublikasının hərbçiləri daxil olmaqla)
 |qüvvə2        = Cəmi: 64.000<br>Türkiyə: 350 zabit, 1000 könüllü<ref name="Demoyan">{{cite book
   | authorlink   = Hayk Demoyan
   | last         = Demoyan
   | first        = Hayk
   | url          = http://www.historyofarmenia.am/images/menus/326/%D0%A2%D1%83%D1%80%D1%86%D0%B8%D1%8F%20%D0%B8%20%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%84%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D1%82.pdf
   | title        = Турция и Карабахский конфликт в конце XX – начале XXI веков. Историко-сравнительный анализ
   | trans-title  = Turkey and the Karabakh Conflict in the 1990s: a Comparative Historical Analysis
   | language     = Russian, English
   | contribution = Turkey and the Karabakh Conflict: Summary
   | location     = Yerevan
   | year         = 2006
   | page         = 226
   | quote        = Turkey continued to provide military as well as economic aid to Azerbaijan. As further proof, the Turkish army and intelligence services launched undercover operations to supply Azerbaijan with arms and military personnel. According to Turkish sources, over 350 high-ranking officers and thousands of volunteers from Turkey participated in the warfare on the Azerbaijani side.
   | access-date  = 15 July 2013
   | archive-url  = https://web.archive.org/web/20130921054926/http://www.historyofarmenia.am/images/menus/326/%D0%A2%D1%83%D1%80%D1%86%D0%B8%D1%8F%20%D0%B8%20%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%84%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D1%82.pdf
   | archive-date = 21 sentyabr 2013
   | url-status   = live
   | df           = dmy-all
  }}</ref>  və 200 [[bozqurdlar (təşkilat)|bozqurd]] <ref name="bozkurt">{{cite book
   | editor1-last  = Brzezinski
   | editor1-first = Zbigniew
   | editor2-last  = Sullivan
   | editor2-first = Paige
   | editor1-link  = Zbigniew Brzezinski
   | title         = Russia and the Commonwealth of Independent States: Documents, Data, and Analysis
   | url           = https://archive.org/details/russiacommonweal0000unse
   | year          = 1997
   | publisher     = M. E. Sharpe
   | location      = Washington, D.C.
   | isbn          = 9781563246371
   | page          = [https://archive.org/details/russiacommonweal0000unse/page/616 616]
   | quote         = It is also revealed that a new force of 200 armed members of the Grey Wolves organization has been dispatched from Turkey in preparation for a new Azeri offensive and to train units of the Azeri army.
  }}</ref><br>[[Əfqan mücahidləri]]: 1.000–3.000<br>Çeçen hərbçiləri: 300<ref>{{cite book
   | last         = Charalampidis
   | first        = Ioannis
   | title        = Sponsored To Kill: Mercenaries and Terrorist Networks in Azerbaijan
   | year         = 2013
   | publisher    = "MIA" Publishers
   | location     = Moscow
   | isbn         = 978-5-9986-0115-6
   | url          = http://karabakhfacts.com/wp-content/uploads/2013/02/Ioannis-Charalampidis-Sponsored-to-Kill-ENG.pdf
   | ref          = harv
   | access-date  = 18 iyul 2013
   | archive-url  = https://web.archive.org/web/20141129225618/http://karabakhfacts.com/wp-content/uploads/2013/02/Ioannis-Charalampidis-Sponsored-to-Kill-ENG.pdf
   | archive-date = 29 noyabr 2014
   | url-status   = live
   | df           = dmy-all
  }}</ref>
 |qüvvə3        = 
 |qüvvə4        = 
 |itkilər1      = '''Ölü:''' <br> 5,856<ref name="AMS">{{ru icon}} Melik-Shahnazarov, Arsen. ''[http://www.sumgait.info/caucasus-conflicts/nagorno-karabakh-facts/nagorno-karabakh-facts-14.htm Нагорный Карабах: факты против лжи] {{Vebarxiv
   | url  = https://web.archive.org/web/20101129070058/http://sumgait.info/caucasus-conflicts/nagorno-karabakh-facts/nagorno-karabakh-facts-14.htm
   | date = 2010-11-29
  }}''.</ref>–6,000{{sfn|de Waal|2003|p=285}} <br>'''Yaralı:'''<br> 20,000<ref>Quoted in {{cite book
   | last      = Bertsch
   | first     = Gary
   | title     = Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia
   | publisher = Routledge
   | year      = 1999
   | location  = London
   | page      = 297
   | isbn      = 0-415-92273-9
  }}</ref> <br> '''İtkin:'''<br> 196<ref name="AMS"/>
 |itkilər2      = '''Ölü:'''<br> 11.557{{sfn|de Waal|2003|p=285}}<ref name="AMS"/><ref>"[http://www.euronews.net/2009/11/28/winds-of-change-in-nagorno-karabakh/ Winds of Change in Nagorno Karabakh ] {{Vebarxiv
   | url  = https://web.archive.org/web/20111206040424/http://www.euronews.net/2009/11/28/winds-of-change-in-nagorno-karabakh/
   | date = 2011-12-06
  }}." ''[[Euronews]]''. 28 November 2009.</ref> <br>'''Yaralı:'''<br>50,000{{sfn|de Waal|2003|p=285}}<br>'''İtkin:''' <br>4,210<ref name="OhanyanVelikhanova"/>
 |itkilər3      = 
 |itkilər4      = 
 |ümumi itkilər = '''Ölmüş mülki şəxslər:'''
*erməni mülki şəxs<ref name="AMS"/>
*167-763 azərbaycanlı mülki şəxs 1992-ci ildə ermənilər tərəfindən öldürülüb.<ref>[[Uppsala Conflict Data Program]], Republic of Nagorno-Karabakh - civilians, viewed 2013-05-03</ref> Həlak olmuş tam Azərbaycan mülki şəxslərin sayı bilinmir.
'''İtkin düşmüş mülki şəxslər:'''
*400 (Ermənistan Dövlət Komissiyasının hesablaması)<ref name="OhanyanVelikhanova"/>
*749 (Azərbaycan Dövlət Komissiyasının hesablaması)<ref name="OhanyanVelikhanova"/>
'''Qaçqınlar və Məcburi köçkünlər:'''
*1,000,000-a yaxın azərbaycanlı<ref>"[http://unazerbaijan.org/en/un_agencies/united-nations-high-commissioner-for-refugees/ UNHCR-Azerbaijan] {{Vebarxiv
   | url  = https://web.archive.org/web/20200808233649/http://unazerbaijan.org/en/un_agencies/united-nations-high-commissioner-for-refugees/
   | date = 2020-08-08
  }}"</ref><ref>"[https://www.ohchr.org/Documents/Issues/Housing/Azerbaijan.pdf Permanent mission of Azerbaijan] {{Vebarxiv
   | url  = https://web.archive.org/web/20201030222548/https://www.ohchr.org/Documents/Issues/Housing/Azerbaijan.pdf
   | date = 2020-10-30
  }}"</ref> 
*300,000–500,000 erməni<ref name="Wiener Zeitung">"[http://www.wienerzeitung.at/nachrichten/welt/weltpolitik/513109_Gefaehrliche-Toene-im-Frozen-War.html Gefährliche Töne im "Frozen War"] {{Vebarxiv
   | url  = https://web.archive.org/web/20130111105936/http://www.wienerzeitung.at/nachrichten/welt/weltpolitik/513109_Gefaehrliche-Toene-im-Frozen-War.html
   | date = 2013-01-11
  }}." ''[[Wiener Zeitung]]''. 2 January 2013.</ref>
 |vikianbar     = 
}}
{{Qarabağ münaqişəsi yanqutu}}

'''Birinci Qarabağ müharibəsi''' — 1980-ci illərin sonlarından 1994-cü ilin mayına kimi [[Azərbaycan]]ın cənub-qərb hissəsində yerləşən [[Qarabağ]] bölgəsində [[Ermənistan Respublikası]] və onun tərəfindən dəstəklənən Qarabağın etnik ermənilərinin əksəriyyəti ilə [[Azərbaycan Respublikası]] arasında baş vermiş etnik və ərazi münaqişəsi.

Keçmiş [[DQMV]]-də Ermənistan ilə birləşmək istəyən separatçı hərəkatının tələbi 1988-ci ildə nisbətən dinc şəkildə başlasa da, növbəti aylarda [[SSRİ]] dövlətinin süqutunun yaxınlaşması səbəbindən fərqli istiqamətdə vüsət alaraq, etnik azərbaycanlılar ilə ermənilər arasında getdikcə böyüyən şiddətli münaqişəyə çevrilmiş və hətta etnik təmizləmə iddialarına səbəb olan qanlı toqquşmalarla müşayiət olunmuşdur.<ref name="CASE-STUDY-IN-ETHNIC-STRIFE">{{cite journal
 | last         = Rieff
 | first        = David
 | title        = Without Rules or Pity
 | work         = Foreign Affairs
 | volume       = 76
 | issue        = 2
 | url          = http://www.cilicia.com/armo19e.html
 | publisher    = [[Council on Foreign Relations]]
 | date         = June 1997
 | accessdate   = 22 avqust 2016
 | archive-date = 2008-07-20
 | archive-url  = https://archive.today/20080720114733/http://www.cilicia.com/armo19e.html
 | url-status   = live
}}</ref><ref>{{cite book
 | last      = Lieberman
 | first     = Benjamin
 | title     = Terrible Fate: Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe
 | url       = https://archive.org/details/terriblefateethn0000lieb
 | publisher = Ivan R. Dee
 | year      = 2006
 | location  = Chicago
 | pages     = [https://archive.org/details/terriblefateethn0000lieb/page/284 284]–292
 | isbn      = 1-56663-646-9
}}</ref> Baş verənlərin fonunda, keçmiş [[SSRİ]] respublikaları olan [[Azərbaycan]] və [[Ermənistan]] 1988-ci ildən başlamaqla Dağlıq Qarabağın yüksəkliklərində uzun və elan edilməmiş müharibə aparırdı.

Azərbaycanın ilk vaxtlarda əsas məqsədi separatçı hərəkatı məhv etmək, Ermənistanın niyyəti isə Azərbaycanın beynəlxalq çərçivədə tanınan ərazilərinin bir hissəsini ilhaq etmək idi. Bu zaman kəsiyində, [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti|DQMV]]-nin yerli parlamenti DQMV-nin Ermənistanla birləşdirilməsinin lehinə səs verib, referendum keçirdi. Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı əhalisinin referendumu boykotuna baxmayaraq erməni əsilli seçicilərin əksəriyyəti sözügedən aktın lehinə səs verərək münaqişənin yeni qarşıdurmalar fazasına keçid etməsini sürətləndirdi. Azərbaycandan ayrılmaq haqqında bəyənnamə bu torpaq münaqişəsinin son nəticəsi olmuşdur.<ref name="Croissant">{{cite book
 | last      = Croissant
 | first     = Michael P.
 | title     = The hddshnia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications
 | url       = https://archive.org/details/armeniaazerbaija00croi
 | publisher = Praeger
 | year      = 1998
 | location  = London
 | isbn      = 0-275-96241-5
}}</ref> [[Azərbaycan SSR]]-dən müstəqilliyini elan etdikdən sonra Qarabağ ermənilərinin əksəriyyəti, Azərbaycandan çəkilmək qərarına gəlmiş və qondarma [[Dağlıq Qarabağ Respublikası]]nın müstəqilliyini elan etmişdirlər.

Tərəflər arasında genişmiqyaslı döyüşlər 1992-ci ilin qışında başlamışdır. [[Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı]] (ATƏT) kimi bir neçə təşkilat, tərəflər arasındakı münaqişənin həllinin sonunu gətirmək istəsə də, cəhdlər uğursuz olmuşdur. 1993-cü ilin yazında Ermənistan qüvvələrinin anklavın tərkibində olmayan torpaqları işğal etməsi, regiondakı digər ölkələrin müharibəyə qatılması üçün təhdid yaratmışdır. 1994-cü ildə müharibə başa çatana qədər ermənilər Qarabağın əksər hissəsini demək olar ki, tam nəzarətlərinə keçirib, əlavə olaraq anklavın tərkibində olmayan Azərbaycan torpaqlarının 9%-nə nəzarət edirdilər.<ref>De Waal. ''Black Garden'', p. 286.</ref>

Münaqişə nəticəsində Azərbaycandan 230.000 erməni, Ermənistan və Qarabağdan isə 800.000 azərbaycanlı məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüşdür.<ref name="CIA-FACTBOOK-AJ">{{cite web
|last = The [[Central Intelligence Agency]]
|title = The CIA World Factbook: Transnational Issues in Country Profile of Azerbaijan
|url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html#Issues
|accessdate = 22 avqust 2016
|archive-date = 2009-06-10
|archive-url = https://web.archive.org/web/20090610081951/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/AJ.html#Issues
|url-status = dead
}}</ref> 1991–1994-cü illərdə [[Qarabağ]]da və dövlət sərhədində baş vermiş döyüş əməliyyatlarında 11.557 Azərbaycan hərbçisi şəhid olub.<ref name="soyuq">{{cite web
 | title        = Qarabağ müharibəsində nə qədər şəhid vermişik? – Foto
 | url          = https://oxu.az/society/11399
 | website      = oxu.az
 | publisher    = oxu.az
 | accessdate   = 4 iyun 2018
 | archive-date = 2017-11-03
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20171103175454/http://oxu.az/society/11399
 | url-status   = live
}}</ref> Ən çoxsaylı itkilər 1992–1994-cü illərdə davam edən hərbi əməliyyatlar zamanı baş verib.<ref name="spartan" /> Erməni qüvvələrinin əsas itkiləri Azərbaycan ordusunun 1992-ci ilin yayında həyata keçirdiyi uğurlu hücum əməliyyatları zamanı qeydə alınıb.<ref name="spartan" /> Azərbaycan ordusunun itkiləri isə əsasən Ağdam döyüşlərində, habelə 1994-cü ilin qış-yaz aylarında Kəlbəcəri geri almaq üçün təşkil edilmiş hücum əməliyyatlarında baş verib.<ref name="spartan">{{cite web
 | title        = Qarabağ müharibəsində ən çox hansı rayon itki verib?
 | url          = http://musavat.com/news/olke/qarabag-muharibesinde-en-chox-hansi-rayon-itki-verib_169860.html
 | website      = musavat.com
 | publisher    = musavat.com
 | accessdate   = 4 iyun 2018
 | archive-date = 2016-12-09
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20161209193317/http://musavat.com/news/olke/qarabag-muharibesinde-en-chox-hansi-rayon-itki-verib_169860.html
 | url-status   = live
}}</ref> 1994-cü ilin mayında [[Rusiya]]nın dəstəyi ilə [[Bişkek protokolu|atəşkəs]] əldə olunmuşdur. Daha sonra münaqişənin ATƏT-in prinsipləri əsasında sülh yolu ilə danışıqlar vasitəsilə həlli üçün [[ATƏT-in Minsk qrupu]] yaradılıb.

== Tarixi ==
{{Main|Dağlıq Qarabağın tarixi}}

Dağlıq Qarabağın ərazi mülkiyyəti bu günə qədər hələ ermənilər və azərbaycanlılar arasında kəskin münaqişəyə səbəb olur. Cari münaqişənin kökləri [[Birinci Dünya müharibəsi]] hadisələrinə çıxır. [[Osmanlı İmperiyası]]nın müharibədə məğlubiyyətindən bir az əvvəl, [[Rusiya imperiyası]] 1917-ci ilin noyabr ayında çökdü və [[bolşevik]]lərin hakimiyyəti altına düşdü. Qafqazın üç xalqı olan [[azərbaycanlılar]], [[ermənilər]] və [[gürcülər]], əvvəlcə [[ruslar]]ın hakimiyyəti altında [[Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası]]nın yaradılması elan etdilər, lakin onun mövcudluğu cəmi üç ay sonra ləğv olundu.<ref name="dewaal">{{cite book
 | last       = De Waal
 | first      = Thomas
 | authorlink = Thomas de Waal
 | title      = Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War
 | publisher  = New York University Press
 | year       = 2003
 | pages      = 
 | location   = New York
 | isbn       = 0-8147-1945-7
}}</ref>

=== Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi ===
{{Dağlıq Qarabağ tarixi}}
{{Main|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)}}

Tezliklə [[Ermənistan Respublikası (1918-1920)|İlk Ermənistan Respublikası]] və [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] arasında döyüşlər üç spesifik bölgədə ([[Naxçıvan Muxtar Respublikası]], [[Zəngəzur]] və [[Qarabağ]]) başladı.

Ermənistan və Azərbaycan bu üç vilayətin sərhədləri üzərində mübahisə aparırdı. Qarabağdakı ermənilərin cəhdlərinə baxmayaraq, onların Ermənistan Respublikası ilə əlaqə yaratmaq cəhdi uğursuz oldu.<ref name="dewaal"/> Birinci Dünya müharibəsində [[Osmanlı İmperiyası]]nın məğlubiyyətindən sonra, erməni generalı [[Andranik Ozanyan]] hərbi uğurlar qazanaraq Qarabağa daxil oldu və 1918-ci il dekabrda bölgənin paytaxtı olan [[Şuşa]]ya doğru irəlləyirdi. 1919-cu ildə Böyük Britaniya qoşunları [[Cənubi Qafqaz]]ı işğal etdi və Britaniya komandanlığı Ozanyana öz hücumunun dayandırılmasını, münaqişəni [[Paris Sülh Konfransı]]nda həllinə imkan verilməsini təklif etdi. Daha sonra britaniyalılar Azərbaycan dövlət xadimi [[Xosrov bəy Sultanov]]u Qarabağın müvəqqəti General-Qubernatoru kimi təsdiq etdi.<ref>Ministry of Foreign Affairs of the ROA. [http://www.armeniaforeignministry.com/fr/nk/nk_file/article/3.html Circular by colonel D. I. Shuttleworth of the British Command] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20060507144914/http://www.armeniaforeignministry.com/fr/nk/nk_file/article/3.html
 | date = 2006-05-07
}}. Republic of Armenia Archives, File No. 9. Retrieved 2 March 2007.</ref> Britaniyalılar Sultanova "''bölgədə hər hansı bir iğtişaşın qarşısının alınmasını''" əmr etmişdi.<ref>{{cite book
 | last       = Walker
 | first      = Christopher J.
 | title      = Armenia: The Survival of a Nation
 | year       = 1990
 | publisher  = St. Martin's Press
 | location   = New York
 | isbn       = 978-0-312-04230-1
 | edition    = revised second
 | authorlink = Christopher J. Walker
 | p          = 270
}}</ref><ref>[[Richard G. Hovannisian|Hovannisian, Richard G.]] (1996), ''The Republic of Armenia: Vol. III: From London to Sèvres, February–August 1920''. Berkeley: University of California Press, p. 152.</ref>

=== Sovet işğalı ===
İki ildən sonra SSRİ 11-ci ordusu Qafqazı işğal etdi və Qafqaz respublikaları hər üçü birlikdə SSRİ-nin [[Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası|Zaqafqaziya SFSR]]-ini formalaşdı. Bolşeviklər sonra yeddi üzvlük komitə olan Qafqaz Bürosunu (adətən Kavbüro adlanır) yaratdılar. [[İosif Stalin]]in rəhbərlik etdiyi, Millətlərin İşləri üzrə Xalq Komissarlığının nəzarəti altında olan Kavbüroya Qafqazda rəhbərlik həvalə olunmuşdu.<ref name="Karagiannis">{{cite book
 | last      = Karagiannis
 | first     = Emmanuel
 | title     = Energy and Security in the Caucasus
 | publisher = RoutledgeCurzon
 | year      = 2002
 | location  = London
 | pages     = 36, 40
 | isbn      = 0-7007-1481-2
}}</ref> 1921-ci il iyulun 21-də komitə Qarabağı yeni yaradılmış [[Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası]]na verilməsinin lehinə 4–3 səs versə də, bir gün sonra Kavbüro qərarını ləğv edib, regionu [[Azərbaycan SSR]]-in tərkibində saxlamağa səs verdi.<ref>Mutafian, Claude (1994). "Karabagh in the Twentieth Century" in ''The Caucasian Knot: The History and Geo-Politics of Nagorno-Karabagh''. London: Zed Books, p. 136.</ref> 1923-cü ildə yaradılmış [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ninin (DQMV){{sfn|de Vaal|2003|p=130}} əhalisinin tərkibi 94% erməni idi.<ref>{{cite book
 | last      = Bradshaw
 | first     = Michael J
 | author2   = George W. White
 | title     = Contemporary World Regional Geography: Global Connections, Local Voices
 | url       = https://archive.org/details/contemporaryworl0000brad
 | publisher = Mcgraw-Hill
 | year      = 2004
 | location  = New York
 | isbn      = 0-07-254975-0
 | page      = [https://archive.org/details/contemporaryworl0000brad/page/164 164]
}}</ref><ref>Yamskov, A. N. "Ethnic Conflict in the Transcausasus: The Case of Nagorno-Karabakh." ''Theory and Society'', Vol. 20, No. 5, Special Issue on Ethnic Conflict in the Soviet Union October 1991, p. 659. Retrieved 13 February 2007.</ref> Regionun inkişafı Azərbaycanın iqtisadi əlaqələri ilə bağlı idi.<ref>Christoph Zürcher, The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus (New York: New York University Press, 2007), pp 153–154</ref> Həmin ildə vilayətin paytaxtı [[Şuşa]]dan [[Xankəndi]]yə köçürüldü və həmin şəhər daha sonra ''Stepanakert'' adlandırıldı.

Ermənistan və Azərbaycan alimləri iddia edirlər ki, bu qərar Sovet İttifaqı tərəfindən "[[parçala və idarə et]]" prinsipinin hissəsi idi.{{sfn|de Waal|2003|p=130}} Bunu Ermənistandan ayrılmış, lakin Azərbaycanın bir hissəsi olan, Naxçıvan [[Muxtar]] Respublikasının qeyri-adi yerləşdirilməsində də görmək olar. Digərləri iddia edirdilər ki, bu xoşməramlı jest Sovet hökuməti tərəfindən "[[Atatürk]]ün Türkiyəsi ilə yaxşı əlaqələrin" saxlamaq üçün edilmişdi.<ref>{{cite book
 | last      = Weisbrode
 | first     = Kenneth
 | title     = Central Eurasia – Prize or Quicksand?: Contending Views of Instability in Karabakh, Ferghana and Afghanistan
 | url       = https://archive.org/details/centraleurasiapr0000weis
 | publisher = Oxford University Press
 | year      = 2001
 | location  = Oxford
 | isbn      = 0-19-851070-5
 | page      = [https://archive.org/details/centraleurasiapr0000weis/page/27 27]
}}</ref> Sovet hakimiyyəti idarəçiliyi dövründə ermənilər Ermənistanın Dağlıq Qarabağın birləşməsi üçün güclü cəhdlər göstərirdi və [[Ermənistan Kommunist Partiyası]]nın bəzi üzvləri bu hədəfi yerinə yetirməyi məqsəd qoymuşdu.<ref name="Croissant"/> Ermənistan Kommunist Partiyasının birinci katibi [[Ağasi Xanciyan]], [[NKVD]] rəis müavini (və tezliklə rəhbəri) [[Lavrenti Beriya]] tərəfindən Ermənistanın Dağlıq Qarabağ və Naxçıvana qayıtmaq sorğusunu Stalinə təqdim etdikdən sonra öldürüldü.<ref name="Libaridian">{{cite book
 | last       = Libaridian
 | first      = Gerard
 | authorlink = Gerard Libaridian
 | title      = The Karabagh file: documents and facts on the region of Mountainous Karabagh, 1918-1988
 | publisher  = Zoryan Institute for Contemporary Armenian Research & Documentation
 | year       = 1988
 | page       = 150
 | location   = New York
 | isbn       = 0-916431-26-6
}}</ref> Ermənilər israrla qeyd edirdilər ki, onların milli hüquqları sıxılır, mədəni və iqtisadi azadlıqları məhdudlaşdırılırdı.<ref>Nadein-Raevski, V. "The Azerbaijani Armenian Conflict" in ''Ethnicity and Conflict in a Post-Communist World''. Rupesinghe, K., King, P., Vorkunova, O. (eds.) New York: St. Martin's Press, 1992, p. 118.</ref>

== Qarabağ məsələsinin bərpası ==
Sovetlər dövründə istənilən etiraz qətiyyətlə yatırılırdı.<ref name="karabakhmedia">{{Cite web
 | title        = "Qara bağ": SSRİ dağılmağa nədən başladı
 | url          = http://karabakhmedia.az/main/15922-qara-bag-ssr-dagilmaga-ndn-basladi.html
 | access-date  = 2020-07-10
 | archive-date = 2020-07-10
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20200710111456/http://karabakhmedia.az/main/15922-qara-bag-ssr-dagilmaga-ndn-basladi.html
 | url-status   = dead
}}</ref> Lakin [[Stalin]]in ölümündən sonra ermənilərin narazılığı artdı. 1963-cü ildə 2500-ə yaxın Qarabağ erməniləri Qarabağı erməni nəzarəti altında qoymaq və ya Rusiyaya köçürmək üçün ərizə yazmışdı. Həmçinin 1963-cü ildə, 18 erməni ölümü ilə nəticələnən Xankəndində şiddətli qarşıdurmalar yaşanmışdı. 1965-ci və 1977-ci ildə Ermənistanla Qarabağı birləşdirmək çağırışı ilə İrəvanda böyük nümayişlər keçirilmişdi.<ref>Christoph Zürcher, The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus (New York: New York University Press, 2007), pp. 154</ref> Sovet İttifaqının yeni baş katibi Mixail Qorbaçov, 1985-ci ildə hakimiyyətə gələn kimi, Sovet sistemində islahatlar siyasətini həyata keçirməyə başladı. Bu siyasət əsas iki tərkib hissədən ibarət idi: ''[[perestroyka]]'' və ''[[qlasnost]]''. Perestroyka daha çox iqtisadi islahatlar ilə əlaqəli olsa da, ''qlasnost'' və ya "mərdanəlik" Sovet sisteminin özü və onun liderləri haqqında şikayətlərin ifadə olunmasında Sovet vətəndaşlarına məhdud azadlıq verirdi. 1987-ci ilin payızında bir çox narazı qüvvələr vəziyyətin dəyişdiyini hiss etdi. Oktyabrın əvvəlində Yerevanda ekologiyaya həsr olunmuş mitinqdə ilk dəfə olaraq DQMV-nin Ermənistan SSR-ə verilməsi barədə tələb səslənməyə başladı. Yerli mətbuat Azərbaycan rəhbərliyini bölgə iqtisadiyyatını gerilətməkdə, erməni mədəniyyətini sıxışdırılmaqda və Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında ələqələri əngəllətməkdə ittiham etdi. Dağlıq Qarabağ və Ermənistanda muxtar vilayət statusunun dəyişdirilməsi üçün 75 minə yaxın imza toplanmışdı. 1987-ci il dekabrın 1-də yazıçı [[Zori Balayan]] başda olmaqla heyət Dağlıq Qarabağın tarixi və müasir durumuna dair imzalar atılmış vərəqələr və 84 sənədi görüş zamanı [[Politbüro]] üzvlüyünə namizəd Petr Demiçevə təqdim etmişdir.<ref name="karabakhmedia"/> Moskvanın yeni siyasətindən xeyir güdən QMV Xalq Deputatları Soveti, 1988-ci il fevralın 20-də vilayətin Ermənistana birləşdirilməsi təklifinin lehinə səs verdi. Azərbaycanlı deputatlar səsvermədə iştirak etmədi.<ref>{{cite book
 | last       = Gilbert
 | first      = Martin
 | authorlink = Martin Gilbert
 | title      = A History of the Twentieth Century: The Concise Edition of the Acclaimed World History
 | url        = https://archive.org/details/historyoftwentie0000gilb_a7a5
 | publisher  = Harper Collins
 | year       = 2001
 | location   = New York
 | isbn       = 0-06-050594-X
 | page       = [https://archive.org/details/historyoftwentie0000gilb_a7a5/page/n594 594]
}}</ref>{{sfn|de Waal|2003|p=10}} 24 fevralda Dağlıq Qarabağ Muxtar Bölgəsi Partiya katibi və Azərbaycan tərəfli [[Boris Kerkorov]] qəbul olunmuş qərarın təsdiqlənməsi üçün tələb olunan rəsmi möhürü oğurlamağa cəhd etmişdi. Fevralın 24-də Kevorkov vəzifəsindən kənarlaşdırılaraq yerinə əhali arasında daha populyar olan [[Qenrix Poqosyan]] təyin olundu.{{sfn|de Waal|2003|p=289}}

Qarabağ erməni liderləri regionda nə erməni dilində dərsliklərin, nə də televiziya yayımın olmamasından şikayət edərək,<ref>{{cite book
 | last       = Brown
 | first      = Archie
 | authorlink = Archie Brown
 | title      = The Gorbachev Factor
 | url        = https://archive.org/details/gorbachevfactor00brow_410
 | publisher  = Oxford University Press
 | year       = 1996
 | location   = Oxford
 | isbn       = 0-19-288052-7
 | page       = [https://archive.org/details/gorbachevfactor00brow_410/page/n294 262]
}}</ref> Azərbaycanın Kommunist Partiyasının baş katibi Heydər Əliyevi regionun geniş "Azərbaycanlaşdırma" cəhdində, Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlıların sayının və təsirinin artırılmasında ittiham etmişdi.<ref>{{ru icon}} Anon. "Кто на стыке интересов? США, Россия и новая реальность на границе с Ираном" ([http://www.regnum.ru/english/628362.html Who is at the turn of interests? US, Russia and new reality on the border with Iran] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121124110914/http://www.regnum.ru/english/628362.html|date=2012-11-24}}). ''[[Regnum news agency|Regnum]]''. 4 April 2006.</ref> 1988-ci ilə kimi, Qarabağda erməni əhalisi ümumi əhali ilə müqayisədə təxminən 3/4 dəfə azalmışdı.<ref>{{cite book
 | last      = Lobell
 | first     = Steven E.
 | author2   = Philip Mauceri
 | title     = Ethnic Conflict and International Politics: Explaining Diffusion and Escalation
 | url       = https://archive.org/details/ethnicconflictin00lobe
 | publisher = Palgrave MacMillan
 | year      = 2004
 | location  = New York
 | isbn      = 1-4039-6356-8
 | page      = [https://archive.org/details/ethnicconflictin00lobe/page/n64 58]
}}</ref> 1988-ci ilin həmin fevral günlərində Sovet rəhbərləri birdən gördülər ki, vəziyyət gərginləşməyə doğru gedir. Kommunist partiyasının daxilində açıq mübarizə gedirdi, Moskva rəhbərliyi üsyançıları vərdiş etdiyi gücün işlədilməsilə yatıra bilməyəcəyi qənaətinə gəldi. Qorbaçovsayağı dözümlülük prinsipini praktikada tətbiq etmiş Politbüro, Azərbaycan kompartiyası liderlərinə elan etdi ki, onlar münaqişəni yatırmaq üçün gücdən yox, yalnız "partiya xəttinə uyğun" inandırmaq kimi metoddan istifadə etməlidir.<ref name="karabakhmedia"/>

Bu hərəkata məşhur erməni xadimləri rəhbərlik edirdi və onlar Rusiyada ziyalılar da dəstək verirdi. Jurnalist [[Tomas de Vaal]] qeyd edir ki, dissident [[Andrey Saxarov]] kimi bəzi Rusiya ziyalıları erməniləri dəstəkləyirdi. Mixail Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri akademik [[Abel Aqanbekyan]] [[Paris]]də "[[L’Humanite]]" qəzetinə verdiyi müsahibəsində, DQMV-nin Ermənistana birləşdirilməsinin iqtisadi cəhətdən daha sərfəli olmasını və bu məsələ üzərində xüsusi komissiyanın işlədiyini bəyan etmişdi. Bəyanatın elanından əvvəl ermənilər etiraza başlayaraq, İrəvanda işçilər nümayişlər edib, anklavın Ermənistana birləşməsini tələb edirdil. Bu Bakıda əks etirazlara səbəb oldu. İrəvanda nümayişlərdən sonra, 1988-ci il fevralın 26-da Qorbaçov Qarabağ hərəkatının iki rəhbəri olan [[Zori Balayan]] və [[Silva Kaputikyan]] ilə görüşdü. Qorbaçov onlardan nümayişlərə görə bir aylıq moratorium istədi. Qorbaçov konkret vəd etməsə də, Kaputikyan eyni axşam Ermənistana qayıtdı və xalq qarşısında çıxış edərək "ermənilər qələbə çaldı" deyə bildirdi. Svante Kornellə görə, bu Moskvaya təzyiq cəhdi idi.<ref name="Smallnations">Cornell, Svante E. ''Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus''. London: Routledge, 2001. ISBN 0-7007-1162-7.</ref> Martın 10-da Qorbaçov Sovet Konstitusiyasının 78-ci maddəsinə uyğun olaraq, respublikalar arasında sərhədlərin dəyişikliyinin mümkün olmadığını ifadə etdi.<ref name="Rost">{{cite book
 | last       = Rost
 | first      = Yuri
 | authorlink = Yuri Rost
 | title      = The Armenian Tragedy: An Eye-Witness Account of Human Conflict and Natural Disaster in Armenia and Azerbaijan
 | url        = https://archive.org/details/armeniantragedy0000rost_b1a5
 | publisher  = St. Martin's Press
 | year       = 1990
 | location   = New York
 | isbn       = 0-312-04611-1
 | page       = [https://archive.org/details/armeniantragedy0000rost_b1a5/page/17 17]
}}</ref> Qorbaçov Sovet İttifaqının bir sıra digər bölgələrində ərazi dəyişikliklər həsrətini və Qarabağda sərhədlərini yenidən çəkilməsini belə bir təhlükəli presedent olduğunu qeyd etdi, lakin ermənilər hiddət ilə Kavburonun 1921-ci il qərarına baxırdı və onlar öz səylərini, öz müqəddəratını təyinetmə prinsipi ilə tarixi səhvin düzəlişi (konstitusiyada verilən haqq) kimi görürdülər.<ref name="Rost"/> Digər tərəfdən, azərbaycanlılar ermənilərin belə çağırışlarını ağlasığmaz sayırdı və özlərini Qorbaçovun mövqeyi ilə bərabərləşdirdi.<ref name="Kaufman">{{cite book
 | last      = Kaufman
 | first     = Stuart
 | title     = Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War
 | publisher = Cornell Studies in Security Affairs
 | year      = 2001
 | location  = New York
 | pages     = 49–66
 | isbn      = 0-8014-8736-6
}}</ref>

Erməni nümayişlərinin yeddinci günündə, 1988-ci il fevralın 19-da [[Bakı]]da ilk etiraz nümayişi keçirildi. Hadisələr başlayan zaman, tarixçi [[Süleyman Əliyarlı]] və şair [[Bəxtiyar Vahabzadə]] ilə birlikdə 1988-ci ildə "''[[Azərbaycan (jurnal)|Azərbaycan]]''" jurnalının 9-cu sayında dərc etdirdikləri "Dağlıq Qarabağ – uydurmalar və həqiqətlər" yazısında, Qarabağın tarixən Azərbaycan torpağı olduğunu bəyan etmişdi.{{sfn|de Waal|2003|p=30}}<ref>{{cite web
 | title       = Haqqını halal elə, hocam!
 | url         = http://www.azadliq.info/40247.html
 | website     = www.azadliq.info
 | publisher   = www.azadliq.info
 | accessdate  = 21 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20220328210925/https://www.azadliq.info/40247.html
 | archivedate = 2022-03-28
 | url-status  = live
}}</ref>

Mixail Qorbaçov isə tərəddüd edərək, öz mövqeyini 1988-ci il fevralın 26-da erməni yazıçıları Silva Kaputikyan və Zori Balayanla söhbətdə bildirdi. Qorbaçov dedi ki, statusun dəyişdirilməyəcək, lakin vilayət sakinlərinin qanuni tələbləri iqtisadiyyat və mədəniyyət sahəsində islahatlar keçirilməklə yerinə yetirilməlidir. Qarabağın Ermənistana verilməsi tərəfdarlarına qarşı repressiyalar olmadı.<ref name="karabakhmedia"/>

=== Əsgəran və Sumqayıt hadisələri ===
{{Main|Əsgəran döyüşü|Sumqayıt hadisələri (1988)}}

Etnik daxili çəkişmələr tezliklə Qarabağda yaşayan ermənilər və azərbaycanlılar arasında qarşıdurma yaratdı. 1987-ci ilin sonlarında, azərbaycanlılar Ermənistanın [[Qafan]] və [[Meğri rayonu]]nun kəndlərində evlərini, onların erməni qonşuları arasında gərginliyin nəticəsində [[XX əsrdə Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası və köçürülməsi|tərk etmək]] məcburiyyətində qaldı və 1987-ci ilin noyabrında azərbaycanlılar iki yük dolu avtomobillər ilə Bakının qatar stansiyasında gəlmişdilər. Sonrakı müsahibələrdə, iki kənd bələdiyyə başçıları bu cür gərginlik zamanda mövcud təkzib edib, belə sənədlərin məcburi sürgün anlayışı dəstək alması üçün demişdi.<ref>It has been argued that very little is known about these incidents because they were allegedly suppressed by authorities: see De Waal, ''Black Garden'', pp. 18–19.</ref>

1988-ci il 20 fevralda Xankəndi mərkəzi xəstəxanasında təcrübə keçən iki azərbaycanlı tələbə qız ermənilər tərəfindən zorlanmışdı.<ref name="dewaal"/> İki gün sonra azərbaycanlılar və ermənilər arasında birbaşa [[Əsgəran toqquşması|qarşıdurma]] atışmaya çevrildi. Qarşıdurmalar zamanı iki azərbaycanlı gənc həyatını itirdi. 1988-ci il fevralın 27-də Sovet vitse-prokuroru Aleksandr Katayev Bakının mərkəzi televiziyasında danışarkən qeyd etdi ki, "Ağdam rayonunun iki sakinləri qətlə yetirilmişdir" və onların müsəlman adlarını açıqlamışdır.<ref name="Smallnations"/>

Əsgəran qarşıdurması Sumqayıt qırğınları üçün müqəddimə idi. Qarabağ münaqişəsində artıq emosiyaları artırmışdı və fevralın 27-də başlayan etirazlar daha da çirkin oldu. Etirazlarda Qafandan gələn [[Ermənistan azərbaycanlıları|azərbaycanlı qaçqınlar]] erməniləri "cinayət və vəhşiliklər"də ittiham etmişdi.<ref name="Kaufman"/> Sovet mətbuatının bu iddiaları təkzib edib və danışanların çoxunu agent-provokator olmağında suçlayırdı. Bir neçə saatdan sonra, 1988-ci il fevralın 27-dən 28-nə keçən gecə Sumqayıt şəhərində baş vermiş iğtişaşlar nəticəsində 32 nəfər həlak oldu. Onlardan 26-sı erməni, 6-sı isə azərbaycanlı idi.<ref>Remnick, David. "Hate Runs High in Soviet Union's Most Explosive Ethnic Feud." ''[[The Washington Post]]''. 6 September 1989.</ref> Təxminən bütün Sumqayıtın erməni əhalisi bu hadisələrdən sonra şəhəri tərk etdi. Fevralın 28-də hər saatbaşı respublikanın o dönəmki rəhbəri, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 1-ci katibi [[Kamran Bağırov]]un sumqayıtlıları sakitliyə çağıran müraciəti yayılırdı.<ref name=sumo>{{cite web
 | title       = «Sumqayıt hadisələri»ndən 25 il ötür
 | url         = http://www.azadliq.org/a/24915680.html
 | website     = www.azadliq.org
 | publisher   = www.azadliq.org
 | accessdate  = 22 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20170228004009/https://www.azadliq.org/a/24915680.html
 | archivedate = 2017-02-28
 | url-status  = live
}}</ref> Ermənistan prezidentliyinə keçmiş namizəd Paruyr Hayrikyan 1988-ci ilin fevralında Sumqayıtın erməni sakinlərinə qarşı basqınların təşkilində sovet hakimiyyətini ittiham edirdi. O, Sumqayıt olayını Moskvanın təşkil etdiyi bir hadisə adlandırıb.<ref name=sumo/>

1988-ci il martın 23-də Sovet İttifaqının Ali Soveti ermənilərin Ermənistanla Dağlıq Qarabağla birləşmə tələblərini rədd etdi. İrəvanda qərarın etiraz qarşısını almaq üçün qoşunlar göndərildi. Qorbaçovun cəhdləri boşuna idi — hər iki tərəf bərabər olaraq barışmaz qaldı. Ermənistanda Naxçıvan bölgəsində baş verən hadisələrinin Dağlıq Qarabağda təkrar olunacağı barədə möhkəm inam var idi: SSRİ qurulmazdan əvvəl, orada əhalinin 40%-i erməni idi,<ref>{{cite book
 | last       = Hovannisian
 | first      = Richard G.
 | authorlink = Richard G. Hovannisian
 | title      = The Republic of Armenia: The First Year, 1918–1919, Vol. I
 | publisher  = University of California Press
 | year       = 1971
 | location   = Berkeley
 | isbn       = 0-520-01984-9
 | page       = 91
}}</ref> lakin 1980-ci illərdə erməni əhalisi faktiki olaraq qeyri-mövcud idi.<ref name="brothersroad">{{cite book
 | last       = Melkonian
 | first      = Markar
 | authorlink = Markar Melkonian
 | title      = My Brother's Road
 | publisher  = I.B. Tauris
 | year       = 2005
 | location   = New York
 | pages      = 
 | isbn       = 1-85043-635-5
}}</ref> 1989-cu il dekabrın 1-də Ermənistanın Ali Soveti Moskvanın kursuna zidd olaraq dağlıq Qarabağın Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsini rəsmən dəstəklədi.<ref name="karabakhmedia"/>

== Millətlərarası qarşıdurma ==
{{Main|Quqark qırğını}}

[[Fayl:Azerbaijani refugees from Karabakh 20.jpg|thumb|[[Ağcabədi rayonu]]nun qaçqın düşərgəsində məskunlaşan Qarabağ qaçqınları, 1992-ci il.]]

Qorbaçov tərəfindən kompromisə baxmayaraq, ermənilər məsələni sakitləşmək üçün təkliflərdən imtina etdilər. Kompromisə 400 milyon rubl paketlik erməni dilində dərslik və Qarabağda televiziya verilişləri daxil idi. Eyni zamanda, Azərbaycan Ermənistana hər hansı bir ərazini güzəştə getməyin əleyhinə idi. 1988-ci il dekabrın 7-də [[Spitak zəlzələsi]]ndə 25 min nəfər həlak olmuşdu və [[Spitak]] və Leninakan (hazırkı [[Gümrü]]) şəhərini məhvinə görə, Ermənistanda Qarabağın köçürülmə çağırışları bir az azaldı.<ref name="brothersroad"/> Lakin Moskva rəsmilərinin zəlzələ fonunda yeni formalaşan [[Qarabağ Komitəsi]]nin 11 üzvünün, o cümlədən Ermənistanın gələcək prezidenti Levon Ter-Petrosyanın həbsindən sonra münaqişə yenidən qızışdı. Belə hadisələr Ermənistan və rəsmi Moskva arasında münasibətləri soyuqlaşdırdı: ermənilər Qorbaçova inamını zəlzələdə kömək səylərinin idarəsinə və onun Dağlıq Qarabağ üzrə barışmaz mövqesinə görə itirmişdi.<ref name="MakingofNK">{{cite book
 | last       = Chorbajian
 | first      = Levon
 | authorlink = Levon Chorbajian
 | title      = The Making of Nagorno-Karabagh: From Secession to Republic
 | url        = https://archive.org/details/makingnagornokar00chor
 | publisher  = Palgrave MacMillan
 | year       = 2001
 | location   = New York
 | pages      = [https://archive.org/details/makingnagornokar00chor/page/n17 1], 16 213
 | isbn       = 0-333-77340-3
}}</ref>

Ermənilərin iddia etdiyi [[Sumqayıt hadisələri (1988)|Sumqayıt poqromları]]ndan sonra məcburi əhali mübadiləsi baş tutdu: Azərbaycanda yaşayan ermənilər və Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdı.<ref name="cornell">Svante E. Cornell. "[http://edoc.bibliothek.uni-halle.de/servlets/MCRFileNodeServlet/HALCoRe_derivate_00003079/Nagorno-Karabakh%20Conflict.pdf?hosts=local The Nagorno-Karabakh Conflict] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20110531191005/http://edoc.bibliothek.uni-halle.de/servlets/MCRFileNodeServlet/HALCoRe_derivate_00003079/Nagorno-Karabakh%20Conflict.pdf?hosts=local
 | date = 2011-05-31
}}." Report No 46, Department of East European Studies, Uppsala University, 1999.</ref> Azərbaycan hökumətinə görə, 1988-ci ildə 27 və 29 noyabrda 33 azərbaycanlı Spitak, [[Quqark qırğını|Quqark]] və [[Stepanavan]]da, 1987–1989 dövründə isə 216 nəfər öldürülmüşdür.<ref name="Letter">{{cite web
 |url         = http://www.un.int/azerbaijan/pdf/Updates/24%20dec%202009%20letter.pdf
 |title       = Letter dated December&nbsp;23, 2009 from the Permanent Representative of Azerbaijan to the United Nations addressed to the Secretary-General
 |publisher   = United Nations
 |accessdate  = 4 December 2010
 |deadurl     = yes
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20110606153054/http://www.un.int/azerbaijan/pdf/Updates/24%20dec%202009%20letter.pdf
 |archivedate = 6 June 2011
}}</ref> Azərbaycan deputatı [[Arif Yunus]] qeyd edir ki, həmin ilin noyabr ayında 20 azərbaycanlı erməni kəndi Vartanda yandırılmışdı.<ref name="dewaal"/> Lakin, erməni mənbələrində 1988–1989-cu illərdə öldürülən azərbaycanlıların sayı 25 kimi göstərilib.<ref>{{ru icon}} [http://www.sumgait.info/press/express-chronicle/express-chronicle-910416.htm Pogroms in Armenia: Opinions, Conjecture and Facts] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20110721234219/http://www.sumgait.info/press/express-chronicle/express-chronicle-910416.htm
 | date = 2011-07-21
}}. Interview with Head of the Armenian Committee for National Security Husik Harutyunyan. ''Ekspress-Khronika''. No. 16. 16 April 1991. Retrieved 1 August 2008.</ref>

Millətlərarası münaqişə həm də Azərbaycanın şəhərlərinə, o cümlədən, 1988-ci ilin dekabr ayında Gəncə və Naxçıvanda yayılmışdı. Bu şəhərlərdə Sovet ordusunun ermənilərə yönəlmiş hücumları dayandırmaq üçün cəhdləri nəticəsində, yüzlərlə insan yaralanmış və yeddi nəfər (onlardan dördü əsgər) həlak olmuşdur.<ref>{{cite news
 | last         = Hofheinz
 | first        = Paul
 | title        = Nationalities People Power, Soviet Style
 | work         = [[Time Magazine|Time]]
 | date         = 5 December 1988
 | url          = http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,956447,00.html
 | accessdate   = 2 May 2006
 | archive-date = 24 January 2011
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20110124170838/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,956447,00.html
 | url-status   = dead
}}</ref> Münaqişənin ilk iki ili ərzində həyatını itirən insanların sayı hesablamalarda fərqlənir. Azərbaycan hökuməti 216 azərbaycanlı Ermənistanda öldürüldüyünü, tədqiqatçı [[Arif Yunus]] isə tək 1988-ci ildə həyatını itirənlərin 127 nəfər olduğunu iddia edir. 1989-cu ilin oktyabr ayında ''[[Time (jurnal)|Time]]'' jurnalının məqaləsində qeyd olunur ki, 1988-ci ilin fevral ayında hər iki tərəfdən 100 nəfər həlak olmuşdur.<ref name="Hofheinz">{{cite news
 | last         = Hofheinz
 | first        = Paul
 | title        = On the Edge of Civil War
 | work         = Time
 | date         = 23 October 1989
 | url          = http://www.time.com/time/archive/preview/0,10987,958833,00.html
 | accessdate   = 13 March 2006
 | archive-date = 17 March 2005
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20050317044925/http://www.time.com/time/archive/preview/0,10987,958833,00.html
 | url-status   = dead
}}</ref>

1988-ci ilin sonlarında Ermənistanda onlarla kəndlər 200,000 azərbaycanlı və müsəlman kürdlərin tərk etdiyi səbəbə görə boş idi.{{sfn|de Waal|2003|p=62}} Müsəlman kürdlər ermənilərə qarşı silahlı münaqişəyə qoşulmasalar da, erməni işğalı altında olan ərazilərdən qovulmuşdular.<ref>{{Cite web
 | title        = A Conditional Coexistence:Yezidi in Armenia
 | url          = https://www.culturalsurvival.org/publications/cultural-survival-quarterly/armenia/conditional-coexistenceyezidi-armenia
 | access-date  = 2016-08-21
 | archive-date = 2016-02-24
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20160224092105/https://www.culturalsurvival.org/publications/cultural-survival-quarterly/armenia/conditional-coexistenceyezidi-armenia
 | url-status   = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | last1       = Valiyev
 | first1      = Anar
 | title       = Reviving a Forgotten Threat: The PKK in Nagorno-Karabakh
 | url         = http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=4621#.V7od-fkrKUk
 | website     = www.jamestown.org
 | publisher   = www.jamestown.org
 | accessdate  = 21 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20160304054237/http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=4621#.V7od-fkrKUk
 | archivedate = 2016-03-04
 | url-status  = live
}}</ref>

=== Qara Yanvar ===
{{Main|Qara Yanvar}}
[[Fayl:Bakıda Sovet qoşunları.jpg|thumb|1990-cı ildə [[Bakı]]da Sovet qoşunları]]

Millətlərarası münaqişə hər iki ölkənin əhalisi arasına baş verirdi: Azərbaycanda ermənilər Ermənistana, Ermənistan azərbaycanlıları isə Azərbaycan qaçmağa məcbur olmuşdu.<ref name="Croissant"/> Dağlıq Qarabağda vəziyyət Sovet hakimiyyətinin idarəsində çıxmışdı: 1989-cu ilin yanvarında Moskvada mərkəzi hökuməti müvəqqəti olaraq bölgəyə nəzarət edirdi və bu vəziyyət bir çox ermənilər tərəfindən yaxşı qarşılanmışdı.<ref name="dewaal"/> 1989-cu ilin sentyabrında Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin (AXC) rəhbərləri və onların artan tərəfdarları Ermənistana və DQMV-yə keçən dəmir yolunu blokada etməyi bacarmışdı. Bu Ermənistanın iqtisadiyyatına ciddi dərəcədə sarsıdıcı zərbə yetirmişdi, çünki, yük və malların 85%-i dəmir yolu vasitəsilə Ermənistana gəlirdi.<ref name="Croissant"/> Bəziləri iddia edir ki, bu Ermənistanın Naxçıvan MSSR qarşı embarqosuna cavab idi.<ref name="cornell"/> Ermənistanda dəmir yolu xidmətinin pozulmasından sonra, erməni yaraqlıları Ermənistana daxil olan Azərbaycan qatar qruplarına hücumlar edirdi.<ref name="Kaufman"/>

1990-cı ilin yanvarında ermənilərin Bakıda sıxılması nəticəsində, Qorbaçov asayişi bərpa etmək üçün fövqəladə vəziyyət elan etdi və DQMV qoşunlarını göndərməsini əmr etdi. Azərbaycanda artan müstəqillik hərəkatından əvvəl, Sovet rejimi dağılmağa yaxın olduğundan, Qorbaçov hadisələri zorla idarə etmək üçün Azərbaycana Sovet qoşunlarını göndərdi. 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə, saat 23.30-da [[Bakı]] şəhərinə keçmiş Sovet İttifaqının qoşun hissələri fövqəladə vəziyyət elan edilmədən yeridilmiş, dinc əhaliyə divan tutulmuş, yüzlərlə insan qətlə yetirilmiş, yaralanmış və itkin düşmüşdür.<ref name="Audrey">Audrey L. Altstadt. [https://www.avetruthbooks.com/2017/11/audrey-l-altstadt-azerbaijani-turks-1992.html The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220521053048/https://www.avetruthbooks.com/2017/11/audrey-l-altstadt-azerbaijani-turks-1992.html|date=2022-05-21}}. Series: Hoover Institution Press Publication 410. Stanford, CA: Hoover Institution Press, Stanford University, 1992, p. 215. ISBN 0817991824</ref> "Şit" təşkilatının müstəqil hərbi ekspertlərinin hesabatı, hərbçilərin atəş iddialarını rədd edib, Bakı yollarında silahlanmış insanların qurduğu barrikadalara aid heç bir dəlil tapmamışdı.<ref name="Audrey"/> Daha sonra [[komendant saatı]] elan olundu və MVD əsgərləri və güclənən Azərbaycan Xalq Cəbhəsi arasında şiddətli qarşıdurmalar baş verdi. Bunun nəticəsində, Bakıda 120 azərbaycanlı və səkkiz MVD əsgəri həlak olmuşdu.<ref>{{cite news
 | last         = Smolowe
 | first        = Jill
 | title        = The Killing Zone
 | work         = TIME Magazine
 | date         = 29 January 1990
 | url          = http://www.time.com/time/archive/preview/0,10987,969280,00.html
 | accessdate   = 25 February 2006
 | archive-date = 9 September 2005
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20050909033028/http://www.time.com/time/archive/preview/0,10987,969280,00.html
 | url-status   = dead
}}</ref> Bu müddət ərzində Azərbaycanın Kommunist Partiyası ləğv olunmuşdu və gecikmiş əmr, əsasən şəhərin erməni əhalisi qorunmasına yox, partiyanın hakimiyyətdə saxlanmasına hesab olunmuşdu.<ref>Abu-Hamad, Aziz, et al. [http://hrw.org/reports/1995/communal/ Playing the "Communal Card": Communal Violence and Human Rights] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20121011042435/http://www.hrw.org/reports/1995/communal/
 | date = 2012-10-11
}} Human Rights Watch.</ref> "[[Qara Yanvar]]" kimi adlanan bu hadisələr, Azərbaycan və mərkəzi hökumət arasında əlaqələri gərginləşdirdi.

=== Qazaxda döyüşlər ===
{{Main|Ermənilər tərəfindən işğalı edilmiş Qazax rayonun kəndləri}}
{{Azərbaycanın işğal olunmuş əraziləri}}

Azərbaycanın Ermənistan ərazisində bir neçə anklavı vardır: şimal-qərbdə [[Yuxarı Əskipara]], [[Barxudarlı]] və [[Sofulu (Qazax)|Sofulu]] və Azərbaycan Respublikasının [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]]nda [[Kərki]] ərazisi. Erkən 1990-cı illərdə Azərbaycanın [[Bağanis Ayrım]] kəndi Ermənistan hərbçiləri tərəfindən gündəlik hücuma məruz qalırdı.<ref name="Cullen">Cullen, Robert. "A Reporter at Large, Roots." ''[[The New Yorker]]''. 15 April 1991.</ref> Eyni zamanda, erməni qüvvələri Ermənistan ərazisində, Azərbaycan anklavlarına və Azərbaycanın Qazax və Sədərək rayonunda yerləşən sərhəd kəndlərinə hücum edirdi. 1990-cı il martın 26-da erməni hərbçilər bir neçə maşınla Bağanis kəndinin sərhədinə gəldi. Qaranlıqda onlar sərhədi keçib, Azərbaycanın [[Bağanis Ayrım]] kəndinə hücum etdi. Təxminən 20 ev yandırıldı və 8–11 azərbaycanlı kəndli qətlə yerinə yetirilmişdir.<ref name="Аскипар"/> Bir ailənin üzvlərinin cəsədləri, o cümlədən körpələr, yanmış evlərin xarabalıqlarında aşkar edilmişdir. Sovet Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunları Bağanıs Ayrıma çatanda, təcavüzkarlar artıq qaçmışdı.<ref name="Cullen"/>

18 avqustda çoxlu sayda erməni yaraqlılarının Azərbaycan sərhədinə yaxın toplanması müşahidə edilirdi. Növbəti gün erməni silahlıları Azərbaycanın Yuxarı Əskipara, Bağanis Ayrım, Aşağı Əskipara və Quşçu Ayrım kəndlərini raketli qumbaratan və hava toplarından istifadə edərək bombaladı.<ref name="Аскипар">{{Cite news
 | script-title = ru:АРМЕНИЯ – АЗЕРБАЙДЖАН: ЭТО УЖЕ ПРОСТО ВОЙНА
 | work         = Vlasts
 | url          = http://www.kommersant.ru/doc-rss.aspx?DocsID=266481
 | date         = 20 August 1990
 | language     = ru
 | access-date  = 21 August 2016
 | archive-date = 10 June 2011
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20110610013814/http://www.kommersant.ru/doc-rss.aspx?DocsID=266481
 | url-status   = live
}}</ref> İrəvandan dörd helikopterlə gətirilən əlavə yardımın hesabına, erməni qüvvələri Yuxarı Əskipara və Bağanis Ayrımı ələ keçirə bildi.<ref name="Аскипар"/>

=== Çaykənd əməliyyatı ===
{{Main|Çaykənd əməliyyatı}}

1991-ci ilin yazında Prezident Qorbaçov yeni ittifaq müqaviləsi əsasında saxlanılmasına dair referendumun keçirilməsi nəzərdə tutulan [[Suveren Dövlətlər Birliyi|Şura Müqaviləsi]] adlı xüsusi referendum keçirdi. Yeni seçilən, Sovet respublikalarında hakimiyyətə qeyri-kommunist liderlər, o cümlədən Rusiyada [[Boris Yeltsin]] (Qorbaçov Sovet İttifaqının prezidenti idi), Ermənistanda [[Levon Ter-Petrosyan]] və Azərbaycanda [[Ayaz Mütəllibov]] gəlmişdi. Azərbaycan rəhbərliyi referendumun keçirilməsinə razılıq verdi, Ermənistan isə beş digər müttəfiq respublika ilə birlikdə boykot yolunu seçdi.<ref name="Croissant"/>

Qarabağda bir çox erməni və azərbaycanlılar özlərini müdafiə etmək üçün silah yığmağa başlayırdı. Mütəllibov regionda erməni yaraqlılarını silahsızlaşdırmaq üçün birgə hərbi əməliyyat başlanmasında Qorbaçovdan dəstək istəyirdi. Bunun nəticəsində, [[Çaykənd əməliyyatı]]nda Sovet Müdafiə və Daxili İşlər nazirliklərinin, həmçinin Azərbaycan XTMD-nin 6 minlik qüvvəsi ermənilərin yaşadığı rayonlara qarşı yeridildi. Bu qüvvələrin 3 min nəfəri Azərbaycan [[Xüsusi Təyinatlı Milis Dəstəsi]]nə məxsus idi və əsas ağırlıq da onların üzərinə düşürdü. Çaykəndin azad edilməsi SSRİ-nin rəhbəri Mixail Qorbaçov, SSRİ müdafiə naziri, SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri, Azərbaycanın rəhbəri Ayaz Mütəllibov səviyyəsində müzakirə olunmuş, respublika rəhbərlərinin hamısı [[Göygöl rayonu|Xanlara]] (indiki Göygöl) gəlmiş və 1991-ci ilin aprelin 30-da başlamış əməliyyat mayın 4-də tamamlanmışdı.<ref>{{cite web
 | title       = Çaykəndin azad olunması hekayəsi
 | url         = http://news.xezerinfo.az/1802-%C3%87ayk%C9%99ndin-azad-olunmas%C4%B1-hekay%C9%99si-(H%C6%8FQ%C4%B0Q%C6%8FTL%C6%8FR---FAKTLAR).html
 | website     = news.xezerinfo.az
 | publisher   = news.xezerinfo.az
 | accessdate  = 21 avqust 2016
 | archiveurl  = http://news.xezerinfo.az/1802-%C3%87ayk%C9%99ndin-azad-olunmas%C4%B1-hekay%C9%99si-(H%C6%8FQ%C4%B0Q%C6%8FTL%C6%8FR---FAKTLAR).html
 | archivedate = 21 avqust 2016
}}</ref>

Əməliyyat zamanı baş verən zorakılıq, ermənilər arasında Qarabağ münaqişəsinin yeganə həllini yalnız hərbi yolla inamını gücləndirdi.<ref name="dewaal"/>

=== Sülh danışıqları üçün ilk cəhd ===
{{Main|Jeleznovodsk Kommünikesi}}

İlk sülh vasitəçilik səyləri 1991-ci il sentyabrda, [[Rusiya]] prezidenti [[Boris Yeltsin]] və [[Qazaxıstan]] prezidenti [[Nursultan Nazarbayev]] tərəfindən edilmişdi. 20 – 23 sentyabrda Bakı, Gəncə, Xankəndi və İrəvanda sülh danışıqlarından sonra, tərəflər Rusiyanın [[Jeleznovodsk]] şəhərində [[Jeleznovodsk Kommünikesi]]ni yazmağa razılaşdı. Müqaviləni Yeltsin, Nazarbayev, Mütəllibov və Ter-Petrosyan imzalamışdı.<ref>{{cite web
 | url          = http://www.c-r.org/our-work/accord/nagorny-karabakh/keytexts6.php
 | title        = Zheleznovodsk Declaration
 | date         = 23 September 1991
 | accessdate   = 22 April 2010
 | archive-date = 5 July 2010
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20100705185255/http://www.c-r.org/our-work/accord/nagorny-karabakh/keytexts6.php
 | url-status   = live
}}</ref> Razılaşmaya baxmayaraq, erməni hərbi birləşmələri [[Xocavənd]] və [[Hadrut]] rayonları ərazisində azərbaycanlı sakinlərə qarşı hücumlara etdi.<ref name="jeleznovodsk">{{cite web
 | title       = SON 16 İLDƏ İLK DƏFƏ: AZƏRBAYCAN və ERMƏNİSTANIN DÖVLƏT BAŞÇILARI BİRGƏ QARABAĞ SƏNƏDİ İMZALADILAR
 | url         = http://mediaforum.az/articles.php?lang=az&page=02&article_id=20081102091908986#.V7MDzfkrKUk
 | website     = mediaforum.az
 | publisher   = mediaforum.az
 | accessdate  = 16 avqust 2016
 | archiveurl  = http://mediaforum.az/articles.php?lang=az&page=02&article_id=20081102091908986#.V7MDzfkrKUk
 | archivedate = 16 avqust 2016
}}</ref> Nəticədə, bu rayonların azərbaycanlılar yaşayan kəndlərinin əksəriyyəti işğal olundu; azərbaycanlı sakinlər isə öz torpaqlarını tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qaldılar.<ref name="jeleznovodsk"/> 1991-ci il 20 noyabrda [[Xocavənd rayonu]]nun rayonunun [[Qarakənd]] kəndinin yaxınlığında, [[Ağdam]] rayonunun [[Mərzili]] kəndi ərazisində erməni hərbi dəstələri [[Qarakənd faciəsi|Azərbaycana məxsus hərbi helikopteri]] vurdu.<ref>{{cite book
 | title      = Stopping Wars and Making Peace: Studies in International Intervention
 | last1      = Eichensehr
 | first1     = Kristen
 | last2      = Reisman
 | first2     = W.Michael
 | year       = 1998
 | publisher  = Martinus Nijhoff Publishers
 | location   = Leiden, The Netherlands
 | isbn       = 978-90-04-17855-7
 | page       = 54
 | url        = https://books.google.com/?id=tjcSb5Yw2_UC&pg=PA55&dq=November+20+Azerbaijan+helicopter&q
 | accessdate = 22 April 2010
}}</ref><ref name="krunk">{{cite book
 | last1       = Novruzoğlu
 | first1      = Rövşən
 | title       = GENOSID......ECOCID
 | date        = 2005
 | publisher   = «Adiloğlu» nəşriyyatı
 | location    = Bakı
 | pages       = 544
 | accessdate  = 17 iyul 2016
 | archivedate = 17 iyul 2016
}}</ref>

=== SSRİ-nin son günlərində qarşıdurma ===
1991-ci ilin sonlarında erməni hərbçiləri 1991-ci il may-iyul aylarında Azərbaycan OMON-u tərəfindən ələ keçirilən kəndlərə hücumlara başladı. Memorial təşkilatının verdiyi məlumata görə, Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən hücumları nəticəsində keçmiş [[Şaumyan rayonu (Azərbaycan SSR)|Şaumyan]], Ağdərə, Əsgəran, Aşağı Qaranlıq rayonlarında Azərbaycan kəndlərinin bir neçə min sakinləri evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdılar. Bəzi kəndlər hərbçilər tərəfindən yandırılmışdı. Ciddi zorakılıq halları (xüsusilə [[Meşəli (Goranboy)|Meşəli]] kəndində) mülki əhaliyə qarşı var idi.<ref name=memo>{{ru icon}} "[http://www.memo.ru/hr/hotpoints/karabah/HOJALY/Chapter1.htm#_VPID_5 Доклад правозащитного центра "Мемориал" о массовых нарушениях прав человека, связанных с занятием населенного пункта Ходжалы в ночь с 25 на 26 февраля 1992 г. вооружёнными формированиями] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20100731043945/http://www.memo.ru/hr/hotpoints/karabah/Hojaly/Chapter1.htm#_VPID_5
 | date = 2010-07-31
}}." Memorial.</ref>

1991-ci ilin payızın sonunda Azərbaycan tərəfi əks-hücuma başlayanda, Ermənistan Azərbaycan kəndlərini hədəfləməyə başladı. Memoriala görə, [[Malıbəyli]] və [[Yuxarı Quşçular]] kəndlərinə ermənilər tərəfindən hücum edilmiş, evlər yandırılmış və onlarla mülki əhali öldürülmüşdür. Hər iki tərəf digər tərəfi kəndləri, artilleriya mövqelərini əhatə edən strateji nöqtə kimi istifadə etməsində ittiham edirdi.<ref name=memo/> Dekabrın 19-da Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunları Dağlıq Qarabağ çəkilməyə başladı və bu proses 27 dekabrda başa çatdı.<ref name="Вывод ВВ">{{Cite news
 | script-title = ru:Завершен вывод войск из Нагорного Карабаха
 | author       = Dmitrii Faydengold
 | work         = [[Kommersant]]
 | url          = http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=e9d62166-98ec-4359-8810-caf7d38148d9&docsid=2213
 | date         = 30 December 1991
 | language     = ru
 | access-date  = 21 August 2016
 | archive-date = 1 August 2022
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20220801161223/https://cstatic.weborama.fr/iframe/sync.html?key=ids_sync&wamid=3336&src=wamf.wildcard.js&ref=www.kommersant.ru&d.r=1659370343791&
 | url-status   = live
}}</ref> Sovet İttifaqının dağılması və Dağlıq Qarabağdan daxili qoşunlar çıxarılandan sonra, münaqişə zonasında vəziyyət idarəolunmaz oldu.

== Silah vakuumu ==
[[Fayl:Xalid Əsgərov01.jpg|thumb|Qarabağ müharibəsində Azərbaycanın qadın əsgərləri]]

1991-ci ilin payızında Sovet İttifaqının dağılmasından sonra, hər iki ölkə Qarabağ ərazisində yerləşən hərbi anbarlardan silah götürmüşdü. İlkin üstünlük Azərbaycanın xeyrinə idi. [[Soyuq müharibə]] zamanı Qafqazın müdafiəsi üçün Sovet hərbi doktrinasıda olan strategiyada qeyd olunurdu ki, [[NATO]] üzvü [[Türkiyə]] qərbdən işğalı tədbirində, Ermənistan döyüş meydanına çevriləcək. Beləliklə, Ermənistan SSR-ində yalnız üç hərbi bölmə, Azərbaycanda isə ümumi beş hərbi bölmə və beş hərbi aerodrom var idi. Bundan başqa, Ermənistanda təxminən 500, Azərbaycanda 10,000 dəmir yolu vaqonu sursat var idi.<ref>Petrosian, David. "What Are the Reasons for Armenians' Success in the Military Phase of the Karabakh Conflict?" ''Noyan Tapan Highlights''. 1 June 2000.</ref>

Sovetin DİN qüvvələri çəkilməyə başlayanda, onlar erməni və azərbaycanlılara geniş hərbi arsenal və [[zireh]]li maşınlar verirdi. Üç il əvvəl Qorbaçov tərəfindən göndərilmiş hökumət qüvvələrinin əsgərləri Sovet İttifaqının digər respublikalarından idi və onların burada qalmaq üçün heç bir arzusu yox idi. Onların əksəri kasıb və cavan çağırışçılar idi. Onlar pul və hətta araq üçün silahlarını, hətta tanklarını və zirehli texnikasını hər iki tərəfə satırdı. Təminatsız silah anbarlarına görə, hər iki tərəf Qorbaçovun siyasətini münaqişə yaratmaqda ittiham edirdi.<ref name="timestepanakert">{{cite news
 | last         = Carney
 | first        = James
 | title        = Former Soviet Union Carnage in Karabakh
 | newspaper    = [[Time (magazine)|Time]]
 | date         = 13 April 1992
 | url          = http://www.time.com/time/archive/preview/0,10987,975278,00.html
 | accessdate   = 13 April 2006
 | archive-date = 10 March 2005
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20050310121157/http://www.time.com/time/archive/preview/0,10987,975278,00.html
 | url-status   = dead
}}</ref> noyabr 1993-cü ildə Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin məlumatına görə, azərbaycanlılarda silah vakuumu zamanı 286 tank, 842 [[zireh]]li texnikası və 386 ədəd artilleriya var idi.{{sfn|de Waal|2003|p=199}} [[Qara bazar]] Qərbdən silah idxalını asanlaşdırmağa kömək edirdi.<ref>{{cite book
 | last      = Smith
 | first     = Hedrick
 | title     = The New Russians
 | publisher = Harper Perennial
 | year      = 1991
 | location  = New York
 | pages     = 344–345
 | isbn      = 0-380-71651-8
}}</ref>

Silahların əksəri Rusiya və ya keçmiş Şərq bloku ölkələrindən gəlsə də, hər iki tərəf bəzi improvizasiyalar edirdi. Azərbaycan Türkiyə, İsrail və bir çox ərəb ölkələrindən əhəmiyyətli hərbi yardım və sursat almışdı.<ref name="brothersroad"/> Erməni diasporu müharibə zamanı Ermənistana əhəmiyyətli yardım məbləği göndərirdi və hətta 1992-ci ildə erməni lobbisinin təşəbbüsü ilə [[ABŞ Konqresi]] tərəfindən "Azadlığa Dəstək" Aktına qəbul edilən və Azərbaycana Amerikanın birbaşa dövlət yardımını yasaqlayan [[907-ci düzəliş]]i qəbul etməsini bacarmışdı.<ref name="Policy Argive">{{cite web
 | title      = Policy Archive
 | url        = http://www.policyarchive.org/handle/10207/2081
 | accessdate = 10 February 2011
}}{{Dead link
 | date = January 2022
 | bot  = InternetArchiveBot
}}</ref>

1991-ci il 26 dekabrda Qorbaçov SSRİ rəhbərliyindən istefa verəndə, SSRİ-də respublikalar öz müstəqilliyini elan etdi və Sovet İttifaqı 31 dekabr 1991-ci il mövcudluğunu dayandırdı. SSRİ-nin süqutu Ermənistan və Azərbaycana tam miqyaslı müharibə üçün bütün maneələri aradan qaldırdı. Noyabrın 21-də Azərbaycan [[Milli Məclis]]i Qarabağın muxtar vilayət kimi statusunun ləğv etdi və vilayətin paytaxtını ''Xankəndi'' adlandırdı. Buna cavab olaraq dekabrın 10-da Qarabağda keçirilən referendumda (azərbaycanlı icması onu boykot etmişdi) ermənilərin əksəriyyəti Dağlıq Qarabağın müstəqilliyi lehinə səs verdi. 1992-ci il yanvarın 6-da separatistlərin idarə etdiyi "bölgə" Azərbaycandan öz müstəqilliyini elan etdi.<ref name="Croissant"/>

Dağlıq Qarabağa Sovet daxili qoşunlarının yeridilməsi müvəqqəti idi. 1992-ci ilin fevralında keçmiş Sovet dövlətləri [[Müstəqil Dövlətlər Birliyi]]nin (MDB) üzvləri oldu. Azərbaycan qoşulmağa bitərəf olsa da, Ermənistan Türkiyənin mümkün işğal qorxusundan MDB-yə girib, təşkilatın "kollektiv təhlükəsizlik çətiri" altına keçdi. 1992-ci ilin yanvar ayında MDB qüvvələri Xankəndində öz yeni qərargahını yaratdı.<ref name="Karagiannis"/>

== Ordu quruculuğu ==
{{Main|Qarabağ müharibəsində Azərbaycan ərazi özünümüdafiə batalyonlarının siyahısı}}
[[Fayl:Soldiers of the Army of Azerbaijan during Karabakh War.jpg|thumb|Qarabağ müharibəsində Azərbaycan əsgərləri, 1992-ci il.]]

Ermənilər və azərbaycanlılar arasında təsadüfi döyüşlər [[Çaykənd əməliyyatı]]ndan sonra şiddətini artırdı və hər iki tərəf minlərlə könüllüləri ordularına cəlb etməyə başladı. Ermənistanda bir çox şəxslər, tarixi erməni partizan dəstələrinin separatçı döyüşçülərini və XIX–XX əsrlərdə Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə aparan [[Andranik Ozanyan]] və [[Qaregin Njde]] kimi şəxsləri ideoloji rəhbər kimi qəbul edirdi.{{sfn|de Waal|2003|p=208}} 18–45 yaşlı kişilərin hökumətin hərbi xidmətə çağırışı ilə yanaşı, bir çox ermənilər mübarizə üçün könüllü olub, ''cokat'' və ya [[polkovnik-leytenant]]ın idarəçiliyi altında qırx nəfərlik dəstələr formalaşdırırdı. İlkin mərhələdə, onlar çox zaman xidmət məkanlarını özləri seçirdilər.<ref name="brothersroad"/> Bir çox əsgərlər komandanlığa birbaşa tabe olmurdu: onlar ölü əsgərlərin cəsədlərini soyurdu və [[zireh]]li nəqliyyat vasitələri üçün dizel yanacağı kimi malları qara bazarlarda satırdılar.<ref name="brothersroad"/> Qadınlar da ordulara cəlb olunur, döyüşlərdə iştirak edirdi və ilk yardım və döyüşdə yaralı insanları evakuasiya etmək kimi köməkçi rollarda xidmət edirdilər.

Müharibə illərində Azərbaycanın Silahlı Qüvvələri təxminən 30.000 əsgərdən, 10.000-ə yaxın [[OMON]] döyüşçüsündən və Xalq Cəbhəsinin bir neçə min könüllüsündən ibarət idi. [[Surət Hüseynov]] Azərbaycan Ordusunun 709 saylı hərbi hissəsi yaratmışdı və Sovet ordusunun 23-cü motor piyada diviziyasının arsenalından çoxlu silah və nəqliyyat vasitələrini almışdı.{{sfn|de Waal|2003|p=199}} Qarabağ müharibəsində [[İsgəndər Həmidov]]un ''"Bozqurd"'' briqadası da fəaliyyət göstərirdi.<ref name="Gurdelik">{{cite news
 | last         = Gurdelik
 | first        = Rasit
 | title        = Azerbaijanis Rebuild Army with Foreign Help
 | page         = A3
 | agency       = The Seattle Times
 | date         = 30 January 1994
 | url          = http://community.seattletimes.nwsource.com/archive/?date=19940130&slug=1892424
 | accessdate   = 10 January 2011
 | archive-date = 30 September 2012
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20120930233054/http://community.seattletimes.nwsource.com/archive/?date=19940130&slug=1892424
 | url-status   = live
}}</ref> Bütövlükdə isə Azərbaycan Ordusunun maddi-texniki durumu, habelə döyüş hazırlığı qənaətbəxş deyildi. Hərbi hissələrin ayrı-ayrı siyasi qrupların təsiri altına düşməsinin fonunda nizam-intizam dərəcəsi də əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşmüşdü. 1991–1992-ci illərdə ordunu 30 min döyüşçü özbaşına tərk etmişdi.<ref>Azərbaycan tarixi, 7-ci cild, səh 269</ref>

Sovet İttifaqının keçmiş hərbçiləri hər iki tərəfə öz xidmətlərini təklif edirdi. Məsələn, Dağlıq Qarabağda beş il yaşayan (1992–1997) keçmiş Sovet Generalı [[Anatoli Zineviç]], Ermənistanın Azərbaycana qarşı aqressiyasında iştirak edən ən yüksək rütbəli zabit idi. Müharibənin sonunda o, qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının silahlı qüvvələrinin Baş Qərargah rəhbəri vəzifəsində çalışmışdır.

O dövrdə Ermənistanın Rusiya ilə müqavilələri (1997-ci və 2010-cu ildə sonra imzalanıb) və [[Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı]] (KTMT) olmadığından, Ermənistan özü Türkiyə ilə sərhədini qorumaq məcburiyyətində idi. Müharibə zamanı Ermənistan Respublikasının hərbi qulluqçuları və avadanlığın bir hissəsi Ermənistanın Türkiyə ilə sərhədini mümkün müharibədən mühafizə edirdi.

Ümumi hərbi müqayisədə 17–32 yaş qrupunda Ermənistanda hərbi xidmət üçün uyğun kişilərin sayı 550 000 nəfər, Azərbaycanda isə 1,3 milyon nəfər təşkil edirdi. Hər iki tərəfdən kişilərin əksəri Sovet ordusunda, o cümlədən [[Əfqanıstan müharibəsi (1979-1989)|SSRİ-Əfqanıstan müharibəsi]]ndə xidmət etmişdi və münaqişəndən əvvəl hərbi təcrübəyə sahib idi. Qarabağ ermənilərin təxminən 60%-i Sovet ordusunda xidmət etmişdi. Əksər azərbaycanlılar isə Sovet ordusunda onların xidmət zamanı tez-tez ayrı-seçkiliyə məruz qaldığından, döyüş korpuslarından daha çox tikinti batalyonlarda işləyirdi.<ref name="LOCStudies">{{cite book
 | last      = Curtis
 | first     = Glenn E.
 | title     = Armenia, Azerbaijan and Georgia Country Studies
 | url       = https://archive.org/details/armeniaazerbaija00curt
 | publisher = Federal Research Division Library of Congress
 | year      = 1995
 | location  = Washington D.C.
 | isbn      = 0-8444-0848-4
}}</ref> Azərbaycanda dəniz məktəbi, o cümlədən iki zabit akademiyalarının yaradılmasına baxmayaraq, əsgərlərin hərbi təcrübəsinin olmaması Azərbaycanın müharibəyə hazır olmamasının əsas amillərindən biri idi.<ref name="LOCStudies"/> Azərbaycan ordusuna [[Əfqanıstan]] komandiri [[Gülbəddin Hikmətyar]] tərəfindən yardım edilirdi. Komandir Fazle Haq əsasən [[Pişəvər]]də könüllüləri cəlb edirdi və bir neçə dəstəni Azərbaycana göndərirdi.{{sfn|Taarnby|2008|p=6}}<ref>{{cite news
 | title        = Hekmatyar sending troops to Azerbaijan
 | url          = http://www.rawa.org/reports3.html#Hek
 | accessdate   = 23 July 2013
 | date         = 23 May 1994
 | agency       = Revolutionary Association of the Women of Afghanistan
 | archive-date = 13 August 2013
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20130813215040/http://www.rawa.org/reports3.html#Hek
 | url-status   = live
}}</ref>

== Erkən erməni hücumları ==

=== Xocalı soyqırımı ===
{{Main|Xocalı soyqırımı|Ağdaban soyqırımı|Qaradağlı soyqırımı}}

[[Fayl:18 xojali ilgar.jpg|thumb|[[Ağdam]]da Xocalı soyqırımının şahidi olan qaçqın]]

[[Xocalı]] 1991-ci ilin oktyabrından blokadada idi.<ref name=ganira/> Oktyabrın 30-da quru yolu əlaqəsi kəsilmiş və yeganə nəqliyyat vasitəsi olaraq helikopter əlaqəsi qalmışdı.<ref name=ganira/> Xocalıya sonuncu helikopter 1992-ci il yanvarın 28-də gəlmişdi. [[Şuşa]] şəhərinin səmasında mülki helikopterin [[Şuşa yaxınlığında Mi-8 vertolyotunun vurulması|vurulması]]<ref name="28 yanvar 2015az.apa.az">{{cite web
 | url          = http://az.apa.az/news/370626
 | title        = Ermənilərin Şuşada içərisində qadın və uşaqlar olan vertolyotu vurmasından 23 il ötür
 | author       = 
 | date         = 28 Yanvar 2015
 | work         = 
 | publisher    = az.apa.az
 | accessdate   = 2015-01-28
 | language     = az
 | archive-date = 2015-01-31
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20150131172821/http://az.apa.az/news/370626
 | url-status   = dead
}}</ref> və nəticədə 41 nəfərin faciəli surətdə həlak olmasından sonra isə bu əlaqə də kəsilmişdi.<ref name=ganira/> Yanvarın 2-dən şəhərə elektrik enerjisi verilmirdi.<ref name="ganira">{{cite book
 | last1       = Paşayeva
 | first1      = Qənirə Paşayeva
 | author1     = Həvva Məmmədova
 | title       = Xocalı soyqırımı: Şahidlərin dilindən.
 | date        = 2011
 | publisher   = Elm və təhsil
 | location    = Bakı
 | isbn        = 978-9952-8142-7-9
 | pages       = 288
 | url         = http://anl.az/el/Download/02.2014/Ar2011-1999.pdf
 | accessdate  = 25 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20160305010129/http://anl.az/el/Download/02.2014/Ar2011-1999.pdf
 | archivedate = 2016-03-05
 | url-status  = dead
}}</ref>

1992-ci il yanvarın 2-də Ayaz Mütəllibov Azərbaycan Respublikası Prezidentinin vəzifəsini icarə etməyə davam etdi. Rəsmi olaraq yeni yaradılmış Ermənistan Respublikası Dağlıq Qarabağda separatçılara açıq olaraq hər hansı bir silah, yanacaq, ərzaq və ya digər maddi-texniki təmin olunmasını təkzib edirdi, lakin Ter-Petrosyan sonra separatçılarının maaşlarının ödənilməsi və maddi-texniki təchizat ilə təmin edilməsini etiraf etsə də, müharibəyə öz hərbçilirinin göndərilməsini təkzib edirdi. Ermənistanı artıq Azərbaycan Respublikasının blokadası, həmçinin Azərbaycanın qonşusu olan Türkiyənin təzyiqi altında idi.<ref>{{cite book
 | last      = Gokay
 | first     = Bulent
 | title     = The Politics of Caspian Oil
 | publisher = Palgrave MacMillan
 | year      = 2003
 | location  = New York
 | pages     = 189–190
 | isbn      = 0-333-73973-6
}}</ref> Fevralın əvvəli Azərbaycan kəndləri olan [[Malıbəyli]], [[Qaradağlı soyqırımı|Qaradağlı]] və [[Ağdaban soyqırımı|Ağdaban]] ermənilər tərəfindən işğal edildi və oranın əhalisi evlərindən qovuldu. Nəticədə ən azı 140 nəfər yaralanmış və 99 nəfər həlak olmuşdu.<ref name="cornell"/>

Ermənistanın Qarabağla əlaqəsi yalnız Laçın dəhlizi vasitəsilə ora daxil olan helikopterlər vasitəsilə idi. Bölgənin tək hava limanı paytaxt Xankəndindən yeddi km məsafədə yerləşən, əhalisi təxminən 6.000–10.000 nəfər olan [[Xocalı]] şəhəri idi. Bundan əlavə Xocalı [[Qrad (silah)|Qrad]] raketlərinin artilleriya bazası kimi xidmət edirdi: Xankəndidə ermənilərin yaşadığı çoxmərtəbəli binalara 400 Qrad raketləri atılmışdı.<ref name="Kaufman"/><ref name=Walker>Walker J. Christopher (1996) The Armenian presence in mountainous Karabakh. In Wright F. R. John, Goldenberg Suzanne and Schofield Richard (eds.) Transcaucasian boundaries. London: UCL Press, pp. 89–111</ref> Fevralın sonunda erməni qüvvələri qarşıdakı hücum barədə xəbərdarlıq etdi və Azərbaycana Xocalıda atəşin dayandırması üçün ultimatum verdi.<ref name=Walker/><ref>{{Cite web
 | title        = Bloodshed in the Caucasus: escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh. Human Rights Watch, 1992. ISBN 1-56432-081-2, ISBN 978-1-56432-081-0, p. 20
 | url          = http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/1992%20Bloodshed%20in%20Cauc%20-%20Escalation%20in%20NK.pdf
 | access-date  = 2016-08-21
 | archive-date = 2017-01-13
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20170113170554/https://www.hrw.org/sites/default/files/reports/1992%20Bloodshed%20in%20Cauc%20-%20Escalation%20in%20NK.pdf
 | url-status   = live
}}</ref><ref>The HRW report quotes the testimony of an Azerbaijani woman: "According to A. H., an Azerbaijani woman interviewed by Helsinki Watch in Baku, "After Armenians seized Malybeyli, they made an ultimatum to Khojaly… and that Khojaly people had better leave with white flag. Alif Gajiev [the head of the militia in Khojaly] told us this on 15 February, but this didn't frighten me or other people. We never believed they could occupy Khojaly""[http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/1992%20Bloodshed%20in%20Cauc%20-%20Escalation%20in%20NK.pdf Bloodshed in the Caucasus: escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh. Human Rights Watch, 1992. ISBN 1-56432-081-2, ISBN 978-1-56432-081-0, p. 20] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20170113170554/https://www.hrw.org/sites/default/files/reports/1992%20Bloodshed%20in%20Cauc%20-%20Escalation%20in%20NK.pdf
 | date = 2017-01-13
}}</ref>

Fevralın sonunda Xocalı əsasən izolyasiya olunmuşdu. Fevralın 26-da erməni qüvvələri [[366-cı motoatıcı alay]]ın [[zireh]]li texnikası və hərbi heyətinin köməkliyi ilə Xocalıya hücum etdi. Azərbaycan tərəfinin və [[Human Rights Watch]], Moskvada insan hüquqları təşkilatı [[Memorial]] və erməni komandiri [[Monte Melkonyan]]ın bioqrafiyasında olan mənbələrinin məlumatları əsasında, Qarabağ separatçıları Xocalını ələ keçirib, şəhərdən qaçan mülki əhalini öldürməkdə ittiham edilirdi.<ref name="melkonian">Melkonian. ''My Brother's Road'', p. 213.</ref> İlkin olaraq erməni qüvvələri şəhərə hücum etmək və şəhər əhalisini çıxışı üçün quru dəhlizi ayıracığını qeyd etmişdi. Nəticədə şəhərdə yanğınlar baş vermiş və fevralın 26-ı səhər saat 5 radələrində şəhər tam alova bürünmüşdür. Belə bir vəziyyətdə erməni mühasirəsində olan şəhərdə qalmış təqribən 2500 nəfər əhali yaxınlıqda azərbaycanlılar məskunlaşan Ağdam rayonunun mərkəzinə çatmaq ümidi ilə şəhəri tərk etməyə məcbur olmuşdur. Hava limanının enmə zolağı qəsdən məhv edilib yararsız günə qalmışdı. Azad dəhlizlə qaçan əhali Azərbaycanın Ağdam rayonuna yaxın ərazidə gülləyə tutulmuşdur və nəticədə çoxlu sayda insan həlak olmuşdur.<ref name="melkonian"/> Beynəlxalq qrupların vətəndaşların qəsdən qırğını ittihamlar üzləşən Ermənistan hökuməti rəsmiləri soyqırımı təkzib edib, hücumu Xocalıdan gələn artilleriya atəşinin susdurulması ilə əsaslandırmışdı.<ref>{{cite web
 | last1       = Libaridian
 | first1      = Gerard
 | title       = An Armenian perspective on Khojali
 | url         = https://www.opendemocracy.net/gerard-libaridian/armenian-perspective-on-khojali
 | website     = www.opendemocracy.net
 | publisher   = [[OpenDemocracy]]
 | accessdate  = 21 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20220801161211/https://www.opendemocracy.net/en/armenian-perspective-on-khojali/
 | archivedate = 2022-08-01
 | url-status  = live
}}</ref>

Britaniya jurnalisti [[Tomas de Vaal]]ın fikrincə, faciə nəticəsində 485 insan (donma nəticəsində həlak olanlar da daxil) həlak olmuşdu.{{sfn|de Waal|2003|p=171}} Azərbaycan hakimiyyətinin rəsmi hesablamasında 25 – 26 fevralın hadisələri zamanı [[ölü sayı]] 613 nəfər idi, bunlardan da 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i isə ahıl yaşlı insanlar olmuşdur.<ref name=unhcr>{{cite web
 |url         = http://www.unhchr.ch/Huridocda/Huridoca.nsf/0/7c3561e40d2d3d07c1256bae00447b7f?Opendocument
 |title       = Letter from the Charge d'affaires a.i. of the Permanent Mission of Azerbaijan to the United Nations Office
 |publisher   = Unhchr.ch
 |accessdate  = 31 May 2012
 |deadurl     = yes
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20120217010848/http://www.unhchr.ch/Huridocda/Huridoca.nsf/0/7c3561e40d2d3d07c1256bae00447b7f?Opendocument
 |archivedate = 17 February 2012
}}</ref> 8 ailə tamamilə məhv edilmiş, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq valideynlərindən birini itirmiş, 487 nəfər, o cümlədən 76 uşaq yaralanmışdır.<ref name=unhcr/> 1275 nəfər əsir götürülmüş, 150 Xocalı sakini itkin düşmüşdür.<ref name=unhcr/> Dövlətin və əhalinin əmlakına 1 aprel 1992-ci il tarixinə olan qiymətlərlə 5 mlrd. rubl dəyərində ziyan vurulmuşdur.<ref name=unhcr/> 1992-ci il 3 martda ''[[The Boston Globe]]'' məlumat verirdi ki, münaqişənin son dörd ili ərzində 1000 nəfər öldürülmüşdür. Məlumatda qeyd olunurdu, Xocalının meri Eldar Məmmədov 200 nəfər itkin, 300 nəfər girov və döyüşlərdə 200 nəfər yaralandığını bildirib.<ref name=ARMENIANS-KILLED-1000-AZERIS-CHARGE>{{cite news
 | author      = Quinn-Judge, Paul
 | title       = Armenians killed 1000, Azeris charge.
 | url         = http://www.khojaly.net/press.html
 | date        = 3 March 1992
 | work        = Boston Globe
 | accessdate  = 2 March 2007
 | deadurl     = dead
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20070208195244/http://www.khojaly.net/press.html
 | archivedate = 8 February 2007
}}</ref> 1992-ci ildə hüquq müdafiə təşkilatı [[Helsinki Watch]]-ın hesabatında qeyd olunurdu ki, Azərbaycan [[OMON]]u və "bəziləri silahlı olan, hərbi formada olan şəxslər mülki şəxslərin arasında idilər", bu isə erməni separatçılarının onlara atəş atmasına səbəb ola bilərdi.<ref name="Denber">Denber Rachel. ''Bloodshed in the Caucasus: Escalation of the Armed Conflict in Nagorno-Karabakh''. New York: Helsinki Watch, September 1992, pp. 19–21. ISBN 1-56432-081-2.</ref>

Xocalı soyqırımından sonra [[Azərbaycan Xalq Cəbhəsi]]nin təzyiqi altında [[Ayaz Mütəllibov]] Azərbaycan Milli Məclisinə istefasını təqdim etmək məcburiyyətində qaldı.<ref>7. Bədəlov, Ə. Ayaz Mütəllibovun adı çəkiləndə insanın yadına Xocalı faciəsi düşür: [Milli Məclisin deputatı Səyyad Aranla müsahibə] /Ə. Bədəlov //Azərbaycan.- 2002.- 7 mart.- S.5.</ref>

=== Şuşanın işğalı ===
{{əsas|Şuşanın işğalı}}
[[Fayl:Ridge Shushi battle.JPG|thumb|[[Şuşa]]ya gedən yol. [[Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı]] [[Albert Aqarunov]] erməni tankçısı [[Qaqik Avşaryan]]ı tankla burada vurmuşdur.]]

13 fevral 1988-ci ildə ermənilər [[Xankəndi]]yə ilk hücumlarından birini edəndə azərbaycanlıların çoxu [[Şuşa]]ya pənah gətirdi. Martın 28-də Azərbaycan qüvvələri Xankəndiyə hücum etməyi planlaşdırırdı və Canqasan kəndindən [[Kərkicahan]]dan yuxarıda yerləşən düşmən mövqelərinə hücum etdi. Növbəti günün günorta çağı Azərbaycan hərbçiləri şəhərə yaxın mövqelərə yerləşsələr də, ermənilər tərəfindən hücumdan sonra geriyə çəkildi.<ref>{{cite news
 | script-title = ru:Весеннее оживление в Нагорном Карабахе
 | work         = Kommersant
 | url          = http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=8ee300c2-1d04-4f51-b932-9a580cb38550&docsid=4073
 | date         = 6 April 1992
 | language     = ru
 | access-date  = 16 August 2016
 | archive-date = 6 February 2021
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20210206211546/https://www.kommersant.ru/doc/4073
 | url-status   = live
}}</ref>

Xocalının zəbtindən sonrakı aylarda regionun sonuncu Şuşa istiqamətində təslim olmayan azərbaycanlı komandirlər "[[Qrad (silah)|Qrad]]" qurğularından istifadə edərək [[Xankəndi]]yə qarşı genişmiqyaslı artilleriya hücum etdilər. Aprelə qədər davam edən bombalama Xankəndidə yaşayan 50.000 nəfər sakinin böyük hissəsinin bunker və zirzəmilərdə qalmasına məcbur etdi.<ref name="timestepanakert"/> Şəhərin ucqar nöqtələrinin yaxınlığında Dağlıq Qarabağdakı erməni hərbi liderlər şəhəri tutmaq üçün hücum təşkil etdilər.

Mayın 8-də yüzlərlə erməni əsgəri tanklarla və vertolyotlarla Şuşaya hücum etdi. Şəhərin küçələrində şiddətli döyüşlər baş verdi və hər iki tərəfdən yüzlərlə adam həlak oldu. Sayca az olmalarına və daha zəif silahlanmalarına baxmayaraq, ermənilər mayın 9-da şəhəri elə kəçirib, azərbaycanlıların geri çəkilməsinə nail oldular.<ref name="brothersroad"/>

Şuşanın işğalı qonşu [[Türkiyə]]də böyük səs-küyə səbəb oldu. Ermənistan [[SSRİ]]-dən müstəqilliyini elan etdikdən sonra Türkiyə ilə münasibətləri yaxşılaşsa da, Dağlıq Qarabağ regionunu işğalı Türkiyə və Ermənistan arasında münasibətləri zəifləşdirdi. Türkiyənin baş naziri [[Süleyman Dəmirəl]] Azərbaycana kömək etməklə bağlı təzyiq altında olduğunu qeyd etmişdi. Buna baxmayaraq, Dəmirəl müharibəyə müdaxilə etməyə qarşı olduğunu, Türkiyənin müharibəyə daxil olmasının daha böyük xristian-müsəlman münaqişəsinə səbəb ola biləcəyini bildirdi.<ref>{{cite book
 | last      = Rubin
 | first     = Barry
 | author2   = Kemal Kirisci
 | title     = Turkey in World Politics: An Emerging Multiregional Power
 | url       = https://archive.org/details/turkeyinworldpol0000unse
 | publisher = Lynne Rienner
 | year      = 2001
 | location  = Boulder, Co
 | isbn      = 1-55587-954-3
 | page      = [https://archive.org/details/turkeyinworldpol0000unse/page/175 175]
}}</ref> Bunun nəticəsində, Türkiyə ordusunu Azərbaycana göndərməyib, Azərbaycana əhəmiyyətli hərbi yardım etdi.

1992-ci ilin may ayında [[MDB]] qüvvələrinin hərbi komandiri marşal Yevgeni Şapoşnikov Qərb dövlətlərinə, xüsusilə [[ABŞ]]-yə Qafqazdakı münaqişəyə müdaxilə etməmək barədə xəbərdarlıq etdi. Şapoşnikov "bu yerin [[Üçüncü dünya müharibəsi]]nin başlanğıcı ola biləcəyini" bildirdi.<ref name="Croissant"/>

[[Şamil Basayev]]in başçılıq etdiyi çeçen qüvvələri müharibədə iştirak edən hərbi birliklərdən biri idi. Azərbaycan polkovniki Azər Rüstəmova görə 1992-ci ildə [[Şamil Basayev]] və [[Salman Raduyev]]in başçılığı altında yüzlərlə çeçen döyüşlərdə azərbaycanlılara əhəmiyyətli kömək göstərmişdi.<ref name="ArmenianWeekly">Khatchig Mouradian. "[http://ermeni.hayem.org/english/chechen-terrorists-azerbaijan.htm Terror in Karabakh: Chechen Warlord Shamil Basayev's Tenure in Azerbaijan] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20110815192218/http://ermeni.hayem.org/english/chechen-terrorists-azerbaijan.htm
 | date = 2011-08-15
}}." ''The Armenian Weekly''.</ref> Bəzi mənbələrə görə, Şamil Basayev Şuşanı tərk edən sonuncu döyüşçülərdən biri idi. Basayev qeyd edirdi ki, müharibə dindən çox, milliyyətçi xarakter daşıdığından o qüvvələrini geri çəkdi.<ref name="ArmenianWeekly"/><ref>{{cite book
 | url        = https://books.google.com/?id=gQeZdtqC6EsC&pg=PA36&dq=basayev+gru+agent#v=onepage&q=basayev%20gru%20agent&f=false
 | title      = Chechen Jihad: Al Qaeda's Training Ground and the Next Wave of Terror
 | author     = Yossef Bodansky
 | year       = 2008
 | edition    = reprint
 | publisher  = HarperCollins
 | page       = 36
 | isbn       = 0-06-142977-5
 | accessdate = 16 avqust 2016
}}</ref>

=== Laçının işğalı ===
{{Main|Laçın uğrunda döyüş}}
Şuşanın işğalından sonra Azərbaycan Milli Məclisi Azərbaycan prezidenti vəzifəsini icra edən [[Yaqub Məmmədov (siyasətçi)|Yaqub Məmmədov]] günahlandıraraq, onu güclə vəzifəsindən çıxartdı. Mütəllibov Xocalının itkisi haqqında hər hansı bir məsuliyyət daşınmasında təsdiq edən faktlar aşkar etmədiyindən, Ali Sovet öz qərarını ləğv etdi və 1992-ci il mayın 15-də o vəzifəsinə qayıtdı.<ref name="Croissant"/>

1992-ci il mayın 18-də erməni qüvvələri Ermənistanı və Dağlıq Qarabağı ayıran Laçın dəhlizinə [[Laçın uğrunda döyüş|hücum]] etdi. Laçın şəhəri zəif mühafizə olunduğundan, növbəti gün ərzində Ermənistan Silahlı Qüvvələri şəhəri ələ keçirdi və orada vuruşan Azərbaycan hərbçilərini məğlub etdi. Şəhərin alınması quru marşrutla Ermənistandan Qarabağın dağlıq bölgəsi olan Laçına qədər özünü təchizat edən karvanların bağlanamasına imkan yaradırdı.<ref name="Crossroads">{{cite book
 | last      = Bertsch
 | first     = Gary
 | title     = Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia
 | publisher = Routledge
 | year      = 1999
 | location  = London
 | pages     = 167–171, 172–173, 297
 | isbn      = 0-415-92273-9
}}</ref>

Laçının itkisi Mütəllibov rejiminə son zərbə oldu. Mütəllibovun qadağasına baxmayaraq, Azərbaycanda etiraz aksiyaları keçirildi və Xalq Cəbhəsi fəalları silahlı çevrilişə nail oldular. Hökumət qüvvələri və Xalq Cəbhəsinin dəstəkçiləri arasında döyüşlər siyasi müxalifətin Bakıda parlament binasının, hava limanının və prezident ofisinin ələ keçməsinə səbəb oldu. 1992-ci il iyunun 16-da [[Əbülfəz Elçibəy]] Azərbaycanın prezidenti seçildi və [[Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyası]]nın bir çox siyasi fəalları deputat oldular. Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin tərəfdarları Mütəllibovu Qarabağ müharibəsində zəif lider olmasında günahlandırırdı. Əbülfəz Elçibəy Rusiyadan yardım alınmasının əleyhinə idi. O, Türkiyə ilə yaxın əlaqələrinin tərəfdarı idi.<ref>{{cite book
 | last      = Brown
 | first     = Michael E.
 | title     = The International Dimensions of Internal Conflict
 | publisher = MIT Press
 | year      = 1996
 | location  = Cambridge
 | isbn      = 0-262-52209-8
 | page      = 125
}}</ref>

1992-ci ilin may ayında döyüşlər Naxçıvana da çatdı.<ref>{{cite book
 | last      = Notholt
 | first     = Stuart
 | title     = Fields of Fire: An Atlas of Ethnic Conflict
 | publisher = Troubador Publishing Ltd
 | year      = 2008
 | page      = 7.17
 | isbn      = 1-906510-47-4
}}</ref>

== Gərginləşmə ==

=== Goranboy əməliyyatı ===
{{Main|Goranboy əməliyyatı}}

Dağlıq Qarabağ üzərində nəzarətə həlledici zərbə vurmaq üçün 1992-ci ilin yayında Azərbaycan [[Goranboy əməliyyatı|irimiqyaslı hücum]] etdi. Bu hücum Azərbaycan Ordudunun ən uğurlu hərbi irəliləyişi idi. Goranboy əməliyyatından sonra müharibə daha şiddətli mərhələyə keçdi. Əməliyyatda 8000 Azərbaycan əsgəri, dörd əlavə batalyon, ən azı 90 tank, 70 piyada döyüşş nəqliyyat vasitəsi və [[Mi-24]] hərbi helikopterləri istifadə olunmuşdu.

1992-ci il iyunun 12-də Azərbaycan ordusu Dağlıq Qarabağın mərkəzi olan [[Əsgəran rayonu]] istiqamətində genişmiqyaslı diversiya hücumuna başladı. 4000 nəfərlik iki dəstə Əsgəranın şimal və cənub mövqelərinə hücum etdi. Şiddətli döyüşlər nəticəsində Azərbaycanlılar Əsgəran rayonunun bəzi yaşayış məntəqələrində nəzarəti ələ keçirdi: [[Naxçıvanlı]], [[Dovşanlı (Ağdərə)|Dovşanlı]], [[Pircamal]], [[Dəhrəz]] və [[Ağbulaq (Xocalı)|Ağbulaq]].

[[Fayl:Destroyed Military Vehicle , Karintak, NKR.jpg|thumb|[[Daşaltı (Şuşa)|Daşaltıda]] məhv olunmuş [[BRDM-2]].]]

1992-ci il iyunun 13-də Azərbaycan hərbçiləri erməni könüllü dəstələri tərəfindən müdafiə edilən Goranboy rayonununda əks hücuma başladı. Bu üç günlük hücumun kod adı "Goranboy əməliyyatı" idi və əməliyyata [[Surət Hüseynov]] başçılıq edirdi. On beş saat Azərbaycan qüvvələrinə qarşı şiddətli mübarizəsindən sonra, iki erməni dəstəsi geri çəkilməyə məcbur oldu. Azərbaycan Ermənistan qüvvələri tərəfindən nəzarət olunan Goranboy rayonunun onlarla kəndini ələ keçirməyi bacardı və regiondan bütün mülki erməni əhalisi qaçdı. 1992-ci il iyulun 4-də azərbaycanlılar bölgənin ən böyük şəhəri olan [[Ağdərə]]ni ələ keçirdi.

Azərbaycanın hücum miqyasını görən Ermənistan hökuməti, Azərbaycanı təhdid edib, birbaşa müdaxilə və Qarabağda döyüşən separatçılara kömək edəcəyini elan etdi.<ref>{{cite news
 | last         = Goldberg
 | first        = Carey
 | title        = Azerbaijan Troops Launch Karabakh Offensive Conflict
 | newspaper    = [[Los Angeles Times]]
 | date         = 14 June 1992
 | url          = http://www.latimes.com/
 | accessdate   = 17 February 2007
 | archive-date = 6 February 2003
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20030206213146/http://www.latimes.com/
 | url-status   = live
}}</ref> Goranboya hücum Ermənistan qüvvələrini Xankəndinin cənubuna doğru çəkilməyə məcbur etmişdi, harada ki, erməni komandirləri Ağdərə rayonunun mühüm [[Sərsəng su anbarı]]na nəzarət edirdi. Dağlıq Qarabağın təxminən yarısı alındığından sonra, təxminən 30 000 erməni qaçqını Xankəndidən qaçmaq məcburiyyətində qalmışdı.

1992-ci il iyunun 18-də ermənilər nəzarət etdiyi ərazilərdə fövqəladə vəziyyət elan etdi. Avqustun 15-də [[Robert Koçaryan]] və daha sonra [[Serj Sarkisyan]]ın başçılıq etdiyi qondarma DQR Dövlət Müdafiə Komitəsi yarandı. Komitəyə qismən səfərbərlik üçün çavuş və əsgərlər, 18–40 yaşlı hərbi xidmətə mövcud kişilər, 50 yaşına kimi zabitlər və keçmiş hərbi təlimli qadınlar çağırıldı.<ref>{{ru icon}} Zhirokhov, M. A. "[http://artofwar.ru/z/zhirohow_m_a/text_0100.shtml Авиация в Нагорном Карабахе] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20100428054526/http://artofwar.ru/z/zhirohow_m_a/text_0100.shtml
 | date = 2010-04-28
}}."</ref> Hərbi xidmətə çağırılanların sayı 15 000 nəfərdən artıq idi.<ref name="dewaal"/> Sürətli hərbi islahatlar ayrı-ayrı döyüşən Ermənistan könüllü dəstələrini vahid DQR Müdafiə Ordusuna çevirdi.

1992-ci ildə Azərbaycanın [[zireh]]li qoşunlarının hücumu erməni helikopterləri tərəfindən dayandırıldı.<ref name="dewaal"/> İddia olunur ki, Azərbaycanın zirehli qoşunlarının ekipaj üzvlərinin çoxu, [[Gəncə]]də yerləşən 104-cü qvardiya desant-hücum diviziyasından olan ruslar idi. 1992-ci ilin payızında Azərbaycan ordusu ağır itkilər vermişdi. Qaçılmaz məğlubiyyət ilə üzləşən Surət Hüseynov, ordusundan qalan əsgərlərini Ağdərədən çıxardı. Sürət Hüseynov daha sonra qoşunları Gəncəyə — 104-cü qvardiya desant-hücum diviziyasının hərbi bazasından sursat yığmaq üçün köçürdü. Növbəti ilin fevral-mart aylarında, DQR Müdafiə Ordusu gələcək Azərbaycan hərbi hücumlarının qarşısını ala bildi.

=== Sülh danışıqlarının növbəti cəhdləri ===
[[Xocalı soyqırımı]] və Azərbaycan prezidenti Ayaz Mütəllibovun istefasından sonra, sülh danışıqlarının yeni cəhdləri 1992-ci ilin birinci yarısında İran prezidenti [[Haşimi Rəfsəncani]]nin təşəbbüsü ilə keçirilirdi. İran diplomatları [[məkik diplomatiyası]]nı icra edərək, 1992-ci il mayın 7-də ikitərəfli danışıqlar üçün Tehrana Azərbaycan prezidentinin səlahiyyətlərinin icraçısı [[Yaqub Məmmədov (siyasətçi)|Yaqub Məmmədov]]u və Ermənistan prezidenti [[Levon Ter-Petrosyan]]ı dəvət etdi.<ref name=Strategic>{{cite web
 | url          = http://www.csr.ir/departments.aspx?lng=en&abtid=07&depid=74&semid=989
 | title        = Mediation in the Karabakh Dispute
 | author       = Dr. Mahmood Vaezi. Vice-President of the Center for Strategic Research and Head of Foreign Policy Research
 | publisher    = Center for Strategic Research
 | accessdate   = 6 May 2010
 | archive-date = 22 July 2011
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20110722014529/http://www.csr.ir/departments.aspx?lng=en&abtid=07&depid=74&semid=989
 | url-status   = dead
}}</ref><ref name=RFE>{{cite news
 | url          = http://www.rferl.org/content/article/1097022.html
 | title        = Caucasus: Iran Offers To Mediate In Nagorno-Karabakh Dispute
 | work         = [[RFE/RL]]
 | author       = Jean-Christophe Peuch
 | date         = 25 July 2001
 | accessdate   = 6 May 2010
 | archive-date = 18 February 2009
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20090218132555/http://www.rferl.org/content/Article/1097022.html
 | url-status   = live
}}</ref> Məmmədov, Ter-Petrosyan və Rəfsəncani beynəlxalq hüquq normalarına, sərhədlərin sabitlik tərəflərin razılığa aşağıdakı və qaçqın böhranı ilə məşğul olmaq üçün [[Tehran kommunike]]sini imzalamışdılar, lakin sülh səyləri növbəti gün Ermənistan qoşunlarının Şuşa şəhərini və 18 mayda tamamilə [[Laçın]] şəhərini ələ keçirməsinin uğursuzluqundan sonra pozuldu.<ref>{{Cite news
 |url          = http://www.portugal.mid.ru/rus/news_10.html
 |script-title = ru:Важный документ по Карабаху или ничего особенного?
 |trans_title  = An important document on Karabakh or one of no significance?
 |date         = 11 June 2008
 |newspaper    = [[Vremya Novostei]]
 |accessdate   = May 2010
 |language     = ru
 |deadurl      = yes
 |archiveurl   = https://web.archive.org/web/20100529121728/http://www.portugal.mid.ru/rus/news_10.html
 |archivedate  = 29 May 2010
}}</ref>

1992-ci ilin yayında ATƏM (sonradan [[Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı]] oldu) [[Helsinki]]də 11 ölkədən təşkil olunan [[Minsk qrupu]]nu yaratdı. Görüş Fransa, Rusiya və ABŞ-nin birgə başçılığı altında keçirilirdi, lakin 1992-ci ildə, qrupun illik sammitində, təşkilat problemi həll edə bilmədi və Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra bir çox yeni problemlər yaranmışdı: [[Yuqoslav müharibələri]], [[Dnestryanı]] separatçı respublikası ilə Moldovanın müharibəsi, [[Çeçenistan]]da separatçı hərəkatı, Rusiya, Abxaziya və Osetiya ilə Gürcüstanın yeni mübahisələri gündəliyin əsas məsələlər idi.<ref>{{cite book
 | last      = Freire
 | first     = Maria Raquel
 | title     = Conflict and Security in the Former Soviet Union: The Role of the OSCE
 | url       = https://archive.org/details/conflictsecurity0000frei
 | publisher = Ashgate
 | year      = 2003
 | location  = Burlington, VT
 | isbn      = 0-7546-3526-0
}}</ref>

ATƏM atəşkəsə nəzarət və humanitar yardım daşımaların məcburi qaçqın göndərilirməsini qorumaq üçün NATO və MDB sülhməramlılarının istifadəsini təklif edirdi. Bir neçə atəşkəs iyun hücumundan sonra qüvvəyə minsə də, Ermənistan tərəfindən dəstəklənən Avropa sülhməramlı qüvvələrinin Qarabağda yerləşmə planları alınmadı. Qarabağa 100 beynəlxalq müşahidəçi göndərilməsi ideyası dəfələrlə qaldırılsa da, iyul ayında Azərbaycan və Ermənistan rəhbərləri arasında danışıqlar tamamilə pozulmuşdu. Rusiya Qafqazda NATO-nun çoxmillətli sülhməramlı qüvvələrinin tam əleyhinə idi.<ref name="Croissant"/>

=== Ağdərə və Xocavənd toqquşmaları ===
{{Main|Ağdərə və Xocavənd toqquşmaları}}
[[Fayl:Azerbaijani warriors during Nagorno-Karabakh War.jpg|thumb|left|1992-ci ildə [[Dağlıq Qarabağ]]da Azərbaycan hərbçiləri]]

İyunun sonunda Azərbaycan Qarabağın cənub-şərqində yerləşən [[Xocavənd]] şəhərinə yeni hücum hazırlayırdı. Hücum qüvvəsinə çoxlu tanklar, Xocavənd və [[Qırmızı Bazar]] yaxınlığında [[Maçkalaşen]] və Cardar cəbhələrində [[zireh]]li döyüş maşınların və [[zireh]]li piyada dəstələrin daxil idi. Xocavəndin alay komandiri [[Monte Melkonyan]] ağır zirehli texnikanın olmamasına baxmayaraq, Azərbaycan qüvvələri tərəfindən təkrar hücum cəhdlərini zərərləşdirməyi bacarmışdı.<ref name="brothersroad"/>

1992-ci il avqustun sonunda qondarma Dağlıq Qarabağ hökumətində siyasi gərginlik, hökumət üzvlərinin avqustun 17-də istefa verməsi ilə nəticələndi. Hakimiyyət sonradan Dövlət Müdafiə Komitəsi tərəfindən çağırılan şuraya fərz edildi. [[Robert Koçaryan]]ın başçılığı altında olan şuraya, münaqişənin sonuna qədər müvəqqəti olaraq anklavın idarə edilməsi tapşırıldı.{{sfn|de Waal|2003|pp=196-197}} Eyni zamanda Azərbaycan təyyarə hücumlarına başladı.<ref>{{cite news
 | last  = Dahlburg
 | first = John-Thor
 | title = Azerbaijan Accused of Bombing Civilians
 | work  = Chicago Sun-Times
 | date  = 24 August 1992
 | url   = 
}} Kocharyan's assertion in regard to the former allegation was confirmed by the testimonies given by Russian and Ukrainian pilots, hired to fly in the Azerbaijani air force, after being shot down by Armenian forces near Stepanakert. The pilots claimed that their Azerbaijani commanders outlined the air strikes to explicitly target civilian rather than military targets, thereby instowing panic upon the city's populace: {{ru icon}} ''Русские наемники воевавшие в Карабахе''. Documentary produced and broadcast by [[REN TV]].</ref>

=== Qışın yaxınlaşması ===
[[Fayl:Azerbaijani refugees from Karabakh during the war 2.jpg|thumb|Qarabağ müharibəsində Azərbaycan qaçqınları, 1992-ci il.]]

Qış yaxınlaşdıqca hər iki tərəf əsasən qaz və elektrik kimi resursları daxili istifadə üçün qoruyurdu. Qarabağda yaşayan erməni sakinləri iqtisadi avtomobil yolunun açılışına baxmayaraq, Azərbaycanın tətbiq etdiyi iqtisadi blokadadan böyük əziyyət çəkirdi.<ref name="Croissant"/> [[Metsamor]] AES bağlandıqdan sonra, Ermənistanın iqtisadiyyəti ərzaq çatışmazlığı və enerji çatışmazlığından çətinlik çəkirdi: Gürcüstanda Abxaziya və Osetiya separatçılarına qarşı vətəndaş müharibələri başlamışdı, təchizatı karvanlara basqınlar edilmişdi və Ermənistandan Rusiyaya keçirilən neft kəməri dəfələrlə dağıdılmışdı. 1991–1992-ci illərin qışı kimi, 1992–1993 qışı da çox soyuq idi: Ermənistan və Qarabağ ərzində bir çox ailələr istilik və isti suyun olmamasından çətinlik çəkirdi.<ref name="Leonidas">{{cite book
 | last      = Chrysanthopolous
 | first     = Leonidas T.
 | title     = Caucasus Chronicles: Nation-building and Diplomacy in Armenia, 1993–1994
 | url       = https://archive.org/details/caucasuschronicl0000chry
 | publisher = [[Gomidas Institute]]
 | year      = 2002
 | location  = Princeton
 | isbn      = 1-884630-05-7
}}</ref>

Erməni diasporu pul yığıb, Ermənistana təchizatı yardım edirdi. Dekabr ayında Ermənistana [[Gürcüstan]]ın Qara dəniz limanı olan [[Batumi]] vasitəsilə ABŞ-dən iki daşıma ilə 33,000 ton taxıl və 150 ton uşaq qidası gətirilmişdi.<ref name="Leonidas"/> 1993-cü ilin fevral ayında, [[Avropa İqtisadi Birliyi]] Ermənistana 4.5 milyon [[Avropa valyuta vahidi]] (ECU) yolladı.<ref name="Leonidas"/> Ermənistanın cənub qonşusu [[İran]], Ermənistana güc və elektrik enerjisi ilə təmin edilməsi ilə iqtisadi yardım edirdi. Elçibəyin İran üçün təhlükəli olan [[Bütöv Azərbaycan]] ideyasını dəfələrlə gündəmə gətirməsi iki ölkə arasında münasibətlərində soyuqlaşma yaratmışdı.<ref>{{cite web
 | last1       = Brown
 | first1      = Roland Elliott
 | title       = Strange Triangle: Iran, Armenia, and Azerbaijan
 | url         = https://en.iranwire.com/features/6102/
 | website     = en.iranwire.com
 | publisher   = en.iranwire.com
 | accessdate  = 20 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20160402123532/http://en.iranwire.com/features/6102/
 | archivedate = 2016-04-02
 | url-status  = dead
}}</ref>

Qaçqın və məcburi köçkün olan azərbaycanlılar Azərbaycan hökuməti və İran tərəfindən qurulan dərmə çatma düşərgələrdə yaşayırdı. [[Beynəlxalq Qırmızı Xaç]] azərbaycanlılara yorğan paylayaraq, dekabr ayında qaçqınlar üçün qida ayırmışdı.<ref>{{cite news
 |last        = Sammakia
 |first       = Nejla
 |title       = Winter Brings Misery to Azerbaijani Refugees
 |work        = San Francisco Chronicle
 |date        = 23 December 1992
 |url         = http://sfgate.com/chronicle/
 |accessdate  = 8 August 2006
 |deadurl     = yes
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20060811044703/http://www.sfgate.com/chronicle/
 |archivedate = 11 August 2006
}}</ref> Azərbaycanın iqtisadiyyatı [[Azərbaycanda neft sənayesi|neft sənayesinin]] dayanmasından çətinlik çəkirdi. Ölkənin neft emalı zavodları tam gücü ilə işləmirdi və hasilat normaları hesablamalardan aşağı idi. 1965-ci ildə Bakıda neft yataqlarından ilə 21,5 milyon ton neft ixrac edilirdisə, 1988-ci ildə neft ixracının sayı demək olar ki, 3,3 milyon aşağı düşmüşdü. Köhnəlmiş Sovet emalı avadanlıqları və Qərb neft şirkətləri tərəfindən müharibə regionda investisiya istəksizliyi, Azərbaycana neftin istehsalında maneə olurdu.<ref name="Croissant"/>

== 1993-cü ilin yayı ==

=== Münaqişələr ===
Kəskin qışa baxmayaraq, yeni ilə hər iki tərəf həvəslə gözləyirdi. Azərbaycan prezidenti Elçibəy Ermənistan prezidenti Ter-Petrosyanla münaqişənin həllinə optimizlə baxmasını ifadə etmişdi, lakin belə ümidlər 1993-cü ildə puç oldu. Rusiya prezidenti [[Boris Yeltsin]] və ABŞ prezidenti [[Corc Herbert Uoker Buş]]un yeni atəşkəs çağırışlarına baxmayaraq, bölgədə hərbi əməliyyatları yenidən qaynadı.<ref>{{cite news
 | last         = Bourdreaux
 | first        = Richard
 | title        = Despite Appeals, Karabakh Battles Rage
 | work         = The Los Angeles Times
 | date         = 5 January 1993
 | url          = http://www.latimes.com/
 | accessdate   = 8 February 2007
 | archive-date = 6 February 2003
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20030206213146/http://www.latimes.com/
 | url-status   = live
}}</ref> Ermənistan Silahlı Qüvvələri 1992-ci ilin payızından Qarabağın şimalında azərbaycanlıların idarə ətdiyi kəndlərə yeni hücumlar etdi.

Hərbi məğlubiyyətlər Azərbaycanın daxilində gərginlik yaratmışdı. Çarəsiz qalan Azərbaycan ordusunun müdafiə naziri [[Rəhim Qazıyev]] və [[Rövşən Cavadov]]un briqadası kömək üçün Rusiyaya üz tutmuşdu. Hərbi hissələrin yerləşməsi haqqında ölkənin daxili naziri İsgəndər Həmidov və Qazıyev arasında siyasi gərginlik, fevralın 20-də Qazıyevin istefası ilə nəticələndi. Ermənistanda da eyni siyasi gərginlik yaranmışdı və ermənilərin prezident Ter-Petrosyana qarşı narazılığı artırdı.<ref>{{cite news
 | title        = Armenians Rally to Protest Leader
 | work         = The Los Angeles Times
 | date         = 6 February 1993
 | url          = http://articles.latimes.com/1993-02-06/news/mn-1065_1_armenians-rally-to-protest-leader
 | access-date  = 2016-08-15
 | archive-date = 2017-02-14
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20170214200914/http://articles.latimes.com/1993-02-06/news/mn-1065_1_armenians-rally-to-protest-leader
 | url-status   = dead
}}</ref>

=== Kəlbəcər ===
{{Main|Kəlbəcər döyüşü}}
[[Fayl:Azerbaijani refugees from Kalbajar 2.jpg|thumb|1992-ci ildə [[Kəlbəcər rayonu]]nu tərk edən azərbaycanlı qaçqınlar]]

Şimali Qarabağın qərbində yerləşən [[Kəlbəcər rayonu]], Ermənistan ilə həmsərhəddir və bölgənin rəsmi sərhədləri xaricində idi. 1993-cü il mart ayında ermənilərin işğal etdiyi [[Tərtər rayonu]]nun ərazisində [[Sərsəng su anbarı]] azərbaycanlılar tərəfindən hücuma məruz qalmışdı. Monte Melkonyanın döyüşçüləri Aşağı Qaranlıq rayonunu tutduqdan sonra Kəlbəcəri işğal etmək niyyətində idi.<ref name="brothersroad"/> Prezident Elçibəy iki ay müddətinə fövqəladə vəziyyət elan edib, universal çağırış təqdim etdi.

Azərbaycanlıların [[701 saylı hərbi briqada|hərbi müxalifəti]] Melkonyanın döyüşçülərinə regionda və bir neçə tərk edilmiş [[zireh]]li avtomobil və tankların ələ keçmə imkanını verdi. Aprel ayının 1-də, səhərə yaxın erməni və rus hərbi qoşunları, Ermənistan tərəfdən eyni vaxtda sərhəd boyu ağır artilleriya atəşinin və [[zireh]]li texnikanın köməyi ilə 2000 nəfərdən çox canlı qüvvə ilə qəti hücuma keçdi. [[Söyüdlü]], [[Dikyurd]], [[Yellicə]], [[Ayrım]] sərhəd məntəqələrində Azərbaycan ordusu onlardan qat-qat üstün qüvvələrin qarşısında tab gətirməyib, döyüşərək geriyə çəkilməyə məcbur oldu. Bunun nəticəsində, həmin mövqelər ermənilərin əlinə keçdi.<ref name=akif/> Yalnız [[Zəylik]] istiqamətində ermənilərin hücumunun qarşısı alındı. Zəylikdə olan Azərbaycan qüvvələri son iki gün ərzində ermənilərin mövqelərinə və [[Basarkeçər]]ə 200-dək top mərmisi atmışdı.<ref name=akif>{{cite book
 | last1       = Kamal
 | first1      = Akif
 | title       = KƏLBƏCƏR BATALYONU VƏ ƏFSANƏVĠ ALAY
 | date        = 2012
 | publisher   = Azərnəşr
 | page        = 164
 | url         = http://anl.az/el/Kitab/Azf-269125.pdf
 | accessdate  = 20 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20200418180753/http://anl.az/el/Kitab/Azf-269125.pdf
 | archivedate = 2020-04-18
 | url-status  = live
}}</ref> 3 apreldə artıq erməni qoşunları Kəlbəcəri idarə edirdi.<ref name="brothersroad"/>

BMT Təhlükəsizlik Şurası, [[Türkiyə]] və [[Pakistan]]ın dəstəyi ilə, 1993-cü il aprelin 30-da Kəlbəcərin işğalını pisləyən, erməni işğalçılarından dərhal həmin ərazini tərk etməyi tələb edən 822 №-li qətnamə qəbul etdi.<ref name="UN">[http://www.state.gov/p/eur/rls/or/13508.htm#822 United Nations Security Council Resolution 822 passed on 30 April 1993] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20060708045630/http://www.state.gov/p/eur/rls/or/13508.htm#822
 | date = 8 July 2006
}} A total of four UNSC resolutions were passed in regards to the conflict.</ref> [[Human Rights Watch]] məcmuəsində qeyd edirdi ki, erməni qoşunları Kəlbəcərə hücum edəndə, müharibə qaydalarının dəfələrlə pozmuşdu. Ermənilər mülki əhalinin zorla öz evlərindən çıxarmış, qəsdən atəş acçılmış və girov götürmüşdür.{{sfn|HRW|1994|p=14}}

Siyasi hadisələr Azərbaycanda da baş verirdi: Surət Hüseynovun tabeliyindəki silahlı birləşmələr Gəncəbasar bölgəsində yerli hakimiyyət strukturlarını devirərək, Bakıya doğru hərəkət etməyə başladı. 9 iyun 1993-cü ildə Naxçıvan Ali Məclisinin sədri [[Heydər Əliyev]] prezident Əbülfəz Elçibəyin dəvəti ilə Bakıya gəldi.<ref name="sputnik">{{cite web
 | title       = Prezidentin səlahiyyətləri Heydər Əliyevə keçdi
 | url         = http://sputnik.az/event/20160624/405849845.html
 | website     = sputnik.az
 | publisher   = sputnik.az
 | accessdate  = 20 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20160701031337/http://sputnik.az/event/20160624/405849845.html
 | archivedate = 2016-07-01
 | url-status  = live
}}</ref> Bunun ardınca Milli Məclisdə [[4 iyun Gəncə qiyamı|Gəncə hadisələri]] ilə bağlı gərgin müzakirələr başladı.<ref name="sputnik"/> 15 iyun 1993-cü ildə isə Milli Məclisin iclasında prezident Əbülfəz Elçibəyin təklifi ilə deputat və [[Naxçıvan Ali Məclisi]]nin sədri Heydər Əliyev parlamentin sədri seçildi.<ref name="sputnik"/> Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Əbülfəz Elçibəy 1993-cü il iyunun 17-dən 18-nə keçən gecə qəflətən, dövlət orqanlarının rəhbərlərinə xəbər vermədən Bakı şəhərindən [[Ordubad rayonu]]nun [[Kələki]] kəndinə getdi. Bununla Əbülfəz Elçibəy Azərbaycan Respublikasının Prezidenti vəzifələrini icra etməsini qeyri-mümkün etdi.<ref name="sputnik"/> 1 iyulda Surət Hüseynov Azərbaycanın baş naziri təyin edildi.<ref>"[http://www.thestar.com/ Rebel troops push toward Azeri capital] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110224050718/http://www.thestar.com/|date=2011-02-24}}." ''[[Toronto Star]]''. 21 June 1993, p. A12.</ref> Prezidenti vəzifəsini icra edən Əliyev, Xalq Cəbhəsinin 33 könüllü batalyonunu etibarsız hesab edərək, ləğv etdi.<ref>{{cite news
 | title        = Война, социальные изменения и синдромы 'ни войны, ни мира' в азербайджанском и армянском обществах
 | publisher    = Conciliation Resources
 | url          = http://www.c-r.org/our-work/accord/nagorny-karabakh/russian/russian15.php
 | author       = Laura Baghdasaryan and Arif Yunusov
 | language     = ru
 | access-date  = 2016-08-20
 | archive-date = 2011-01-11
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20110111013549/http://www.c-r.org/our-work/accord/nagorny-karabakh/russian/russian15.php
 | url-status   = live
}} "в 1993 году президент Гейдар Алиев расформировал 33 добровольческих батальона, состоявших в основном из сторонников оппозиции. Это стало во многом причиной кризиса на фронте и последовавшего захвата армянами семи районов вокруг Нагорного Карабаха."</ref> Heydər Əliyev 1998-ci il oktyabrın 11-də seçkilərdə səslərin 76,1 faizini toplayaraq yenidən [[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti]] seçildi.

=== Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl və Zəngilan ===
{{Main|1993 Yay əməliyyatları|Ağdam uğrunda döyüş}}

[[Fayl:Allahverdi Bağırov. Xəritə.png|thumb|Qarabağ müharibəsində [[Allahverdi Bağırov]]un əllə çəkilmiş xəritəsi]]

Azərbaycan xalqı yeni siyasi mənzərəyə öyrəşərkən, ermənilər iyunun 12-da Mərzili mahalı yaxınlarında Azərbaycanın yüngül [[zireh]] və piyada ilə atışmasında ölən Monte Melkonyanın İrəvanda dövlət cənazəsində iştirak edirdilər. Erməni tərəfi Bakıdakı siyasi böhrandan istifadə edirdilər — Azərbaycan qüvvələri Qarabağ cəbhəsini demək olar ki, tamamilə qorumurdu.<ref name="dewaal"/> Dörd ay siyasi qeyri-sabitlikdən sonra, Azərbaycan beş rayonunu və Dağlıq Qarabağın şimalını itirmişdi.<ref name="dewaal"/> İyunun sonunda, azərbaycanlılar anklavın son nöqtəsi olan Xocavəndi itirmişdi.<ref>{{cite web
 | last1       = Karimli
 | first1      = Karim
 | title       = AGHDAM IS KARABAKH’S HEART
 | url         = http://www.visions.az/en/news/662/7b7bfa2b/
 | website     = www.visions.az
 | publisher   = www.visions.az
 | accessdate  = 17 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20180408114114/http://www.visions.az/en/news/662/7b7bfa2b
 | archivedate = 2018-04-08
 | url-status  = live
}}</ref>

1993-cü il iyulun 4-də erməni qüvvələri artilleriya ilə Ağdamı bombalayıb, şəhərin əksər hissəsini [[Ağdam uğrunda döyüş|məhv]] etmişdi və bunun nəticəsində, əsgərlər və mülki vətəndaşlar şəhərdən evakuasiya edildi.<ref name="dewaal"/> Ordunun dağılması ilə üzləşən Heydər Əliyev, de fakto Qarabağ hökuməti və Minsk Qrupu rəsmiləri ilə danışıqlar aparırdı. Avqustun ortalarında ermənilər Füzuli və Cəbrayıla qoşun yeritdi. Ermənilərin Azərbaycana işğalını nəzərə alaraq, Türkiyənin baş naziri [[Tansu Çillər]], Ermənistan hökumətini Naxçıvana hücum etməsindən xəbərdarlıq etdi və ermənilərin Azərbaycan torpaqlarının çıxmasını tələb etdi. Bunun nəticəsində, minlərlə türk əsgərləri sentyabrın əvvəlində Türkiyə — Ermənistan sərhədinə göndərildi. Ermənistanda Rusiya tərəfli qüvvələr Türkiyənin hərəkətinə qarşı idi və onların münaqişəyə qoşulmasının əleyhinə idi.<ref>{{cite web
 | last1       = Jones
 | first1      = Dorian
 | title       = Turkey-Russia Antagonism Playing Out in Karabakh
 | url         = http://www.eurasianet.org/node/78206
 | website     = www.eurasianet.org
 | publisher   = www.eurasianet.org
 | accessdate  = 17 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20160613043301/http://www.eurasianet.org/node/78206
 | archivedate = 2016-06-13
 | url-status  = live
}}</ref>

Sentyabrın əvvəllərində Azərbaycan ordusunda nizamsızlıq artmışdı. Ruslardan alınan əksər ağır silahlar döyüşlər zamanı fəaliyyətdən çıxarılmışdı. 1992-ci il iyun hücumunda Ermənistan Silahlı Qüvvələri Azərbaycan tərəfindən onlarla tanklar, yüngül [[zireh]]li texnikalar və artilleriya ələ keçirmişdi. Məsələn, 1993-cü ildə Monte Melkonyan televiziyaya müsahibəsində qeyd edirdi ki, təkcə Xocavənddə onun dəstəsi toplam olaraq 55 [[T-72]], 24 [[BMP-2]], 15 [[Zirehli adam daşıyan|APC]]; 1992-ci ildə Goranboy hücumunda 25 ədəd ağır artilleriya ələ keçirib və ya məhv etmişdir.<ref name="brothersroad"/> [[Serj Sarkisyan]], Qarabağ silahlı qüvvələrinin o zaman hərbi lideri, müharibə zamanı toplam olaraq 156 tankın ələ keçirilməsini qeyd etmişdi.{{sfn|de Waal|2003|p=316}} 1993-cü ilin yayında ermənilər küllü miqdarda Azərbaycan tərəfindən silahı ələ keçirilməsinə görə Elçibəyi tərif edirdi.<ref name="brothersroad"/>

== Hava döyüşləri ==
{{Main|Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri|Ermənistan Hərbi Hava Qüvvələri|Qarakənd faciəsi|Şuşa yaxınlığında Mi-8 vertolyotunun vurulması|An-2 təyyarəsinin vurulması (1991)}}

Qarabağın səmalarında gedən döyüşlərdə əsas qırıcı və hücum vertolyotlarından istifadə olunurdu. Müharibədə hər iki tərəfin əsas nəqliyyat vertolyotu [[Mi-8]] və [[Mi-17]] idi. Ermənistanın hava qüvvələri cəmi iki [[Su-25]] dəstəkləyən bombardmandan ibarət idi və Su-25-lərdən biri [[dost atəşi]] zamanı məhv olmuşdu. Ermənistanda bir neçə [[Su-22]] və [[Su-17]]-lər olsa da, ölkənin köhnə uçuş aparatları müharibə dövründə ehtiyatda qalmışdı.<ref name="Topguns">{{cite news
 | last         = Loiko
 | first        = Sergei L
 | title        = Ex-Soviet 'Top Guns' Shot Down, Face Possible Death as Mercenaries
 | work         = Los Angeles Times
 | date         = 19 July 1993
 | url          = http://pqasb.pqarchiver.com/latimes/access/2155582.html?dids=2155582&FMT=ABS
 | access-date  = 15 August 2016
 | archive-date = 3 February 2009
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20090203023849/http://pqasb.pqarchiver.com/latimes/access/2155582.html?dids=2155582&FMT=ABS
 | url-status   = live
}}</ref> Qarabağ müharibəsi dövründə Ermənistan Azərbaycanın 28 döyüş təyyarəsini və 19 hərbi helikopterini məhv etmişdi.<ref>{{cite news
 | last         = Melik-Shakhnazaryan
 | first        = Hrant
 | title        = Небо над Арцахом надежно прикрыто
 | work         = Voskanapat
 | date         = 26 October 2012
 | url          = http://voskanapat.info/blog/lt_font_color_quot_ff0000_quot_nebo_nad_arcakhom_nadezhno_prikryto_lt_font_color_quot_ff0000_quot/2012-10-26-11460
 | access-date  = 2016-08-15
 | archive-date = 2012-10-27
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20121027152637/http://voskanapat.info/blog/lt_font_color_quot_ff0000_quot_nebo_nad_arcakhom_nadezhno_prikryto_lt_font_color_quot_ff0000_quot/2012-10-26-11460
 | url-status   = dead
}}</ref>

Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri 45 qırıcıdan ibarət idi və bu qırıcılar əsasən keçmiş Sovet hərbi təcrübəli [[Rusiya]] və [[Ukrayna]]dan gətirilən muzdlular tərəfindən idarə olunurdu. Muzdlular [[MiQ-25]] və [[Su-24]] kimi inkişaf etmiş təyyarələrlə və [[MiQ-21]] kimi köhnə nəsil Sovet qırıcı bombardmanlarla ilə Qarabağa uçurdular. Muzdlulara 5000 Rusiya rublundan çox aylıq əmək haqqı ödənirdi və onlar tez-tez Xankəndini bombalamaq üçün Azərbaycanın hava bazalarından uçurdu.<ref name="Topguns"/>

Ermənilərin müdafiə sisteminin quraşdırılması Azərbaycanın hava hücum qabiliyyətinə ciddi maneə yaradırdı.<ref name="Topguns"/> Azərbaycan və Ermənistanın ən çox istifadə etdiyi döyüş vertolyotu — [[Mi-24|Mil Mi-24 Krokodil]] idi.

=== Azərbaycan və Ermənistan təyyarə avadanlığı ===
Aşağıda müharibə zamanı Ermənistan və Azərbaycan tərəfindən istifadə edilən təyyarələrinin siyahısı göstərilib.<ref>[http://www.acig.org/artman/publish/article_280.shtml Air War over Nagorniy-Kharabakh, 1988–1994] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20130604074555/http://www.acig.org/artman/publish/article_280.shtml
 | date = 2013-06-04
}}. Air Combat Information Group.</ref>
{| class="wikitable collapsible collapsed"
! style="text-align: left; background: #aabccc;"|Uçuş aparatı
! style="text-align: center; background: #aabccc;"|Ermənistan
! style="text-align: center; background: #aabccc;"|Ermənistanın itkiləri
! style="text-align: center; background: #aabccc;"|Azərbaycan
! style="text-align: center; background: #aabccc;"|Azərbaycanın itkiləri
! style="text-align: left; background: #aabccc;"|Qeydlər
|-
! style="align: center; background: lavender;" colspan="7" | [[Qırıcı]]
|-
| [[MiQ-21]]
| 1
| 1
| 18
| 8
|
* 1992-ci il 20 avqustda 1 Azərbaycan MiQ-21-i Şoxiy üzərində vurulub.
* 1992-ci il 31 avqustda 1 Azərbaycan MiQ-21-i Şoxiy üzərində kiçik-silah atəşi ilə vurulub.
* 1992-ci il 30 oktyabrda 1 və ya 2 Azərbaycan MiQ-21-i Arqadzar üzərində vurulub.
* 1993-cü il yanvarda 1 Azərbaycan MiQ-21-i vurulub.
* 1993-cü il 15 yanvarda 1 Ermənistan MiQ-21-i vurulub.
* 1993-cü il 22 iyulda 1 Azərbaycan MiQ-21-i Ağdam və Xocavəndin arasında vurulub.
* 1994-cü il 17 fevralda 1 Azərbaycan MiQ-21-i Verdenisskiy üzərində [[SA-14]] ilə vurulub.
|-
| [[MiQ-23]]
| –
| –
| ?
| 1
|
|-
| [[MiQ-25]]
| –
| –
| 20
| ~10
| 20 MiQ-25RB Rusiya bazasından götürülmüşdür.
* 1992-ci il 20 avqustda Yuri Beliçenkonun idarə etdiyi 1 Azərbaycan MiQ-25-i Çerban yaxınlığında [[SA-7]]A ilə vurulub.
* 1992-ci il 30 oktyabrda 1 Azərbaycan MiQ-25-i Srxarend üzərində vurulub.
* 1992-ci il 11 noyabrda 1 Azərbaycan MiQ-25-i Şuşimski üzərində vurulub.
* 1992-ci ilin payızında 1 (və ya 3) Azərbaycan MiQ-25-i vurulub.
* 1993-cü il 1 yanvarda 2 Azərbaycan MiQ-25-i vurulub.
* 1993-cü il 15 yanvarda 1 Azərbaycan MiQ-25-i Sırxavənd və Qazançı yaxınlığında [[Petros Qevondyan]] tərəfindən [[9K38 İQLA]] ilə vurulub.
* 1993-cü il yanvarda (?) 1 Azərbaycan MiQ-25-i vurulub.
* 1993-cü il 22 iyulda (?) 4 Azərbaycan MiQ-25-i vurulub.

Müharibənin sonunda Azərbaycan Hava Qüvvələrində 10 MiQ-25 qalmışdır.
|-
! style="align: center; background: lavender;" colspan="7" | [[Hücum uçuş aparatı|Yerdən hücum uçuş aparatları]]
|-
| [[Sukhoi Su-17|Su-17M]] and [[Sukhoi Su-17|Su-22]]
| –
| –
| 4
| 1
| 1994-cü il 19 fevralda 1 Azərbaycan Su-22-i Verdenisskiy üzərində [[SA-14]]la vurulub.
|-
| [[Sukhoi Su-24|Su-24]]
| –
| –
| 19–20
| ?
| İlkin olaraq Azərbaycanın 3–4 Su-24-i var idi, daha sonra 16 Su-24MR Rusiya bazasından götürülmüşdür.
|-
| [[Sukhoi Su-25|Su-25]]
| 2
| 0
| 7<ref name="Авиация в Нагорном Карабахе">{{ru icon}} Zhirokhov, Mikhail A. "[http://artofwar.ru/z/zhirohow_m_a/text_0100.shtml Авиация в Нагорном Карабахе] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20100428054526/http://artofwar.ru/z/zhirohow_m_a/text_0100.shtml
 | date = 2010-04-28
}}." Artofwar.ru.</ref>
| 2
|
* 1992-ci il 13 iyunda Qurbanov tərəfindən idarə olunan 1 Azərbaycan Su-25-i Murovdağ üzərində [[MANPAD]]la vurulub.
* 1992-ci il 10 oktyabrda 1 Azərbaycan Su-25-i Malıbəyli yaxınlığında [[MANPAD]]la vurulub. Ermənistanın 3 Su-25-i döyüş vaxtı effektiv olmadığından, istifadə edilməyib.
|-
! style="align: center; background: lavender;" colspan="7" | [[Təlim uçuş aparatları]]
|-
| [[Aero L-29]]
| 1<ref name="Авиация в Нагорном Карабахе"/>
| –
| 18
| 14
|
|-
| [[Aero L-39]]
| 1–2 (?)
| ?
| 12
| ?
| 1992-ci il 24 iyunda Laçın yaxınlığında Azərbaycan minimum bir L-39 itirib.
|-
! style="align: center; background: lavender;" colspan="7" | [[Hücum helikopteri|Hücum helikopterləri]]
|-
| [[Mi-24]]
| 12<ref name="Авиация в Нагорном Карабахе"/> – 15
| 2 or 4
| 25–30
| 19–24
| Müharibənin sonunda Azərbaycan Hava Qüvvələrində altı Mi-24 qalmışdı.
|-

! style="align: center; background: lavender;" colspan="7" | [[Taktiki hava daşıması|Nəqliyyat və ümumi helikopterlər]]
|-
| [[Mil Mi-2|Mi-2]]
| 2
| ?
| 7
| ?
|
|-
| [[Mil Mi-8|Mi-8]] and [[Mil Mi-17|Mi-17]]
| 7
| 6
| 13–14
| 4
|
|-
! style="align: center; background: lavender;" colspan="7" |[[Nəqliyyat təyyarəsi|Nəqliyyat təyyarələri]]
|-
| [[Ilyushin Il-76|Il-76]]
| –
| –
| 3
| 0
|
|-
| [[Antonov An-12|An-12]]
| –
| –
| 1
| 0
|
|-
|[[Antonov An-24|An-24]]
| –
| –
| 1
| 0
|
|-
| [[Tupolev Tu-134|Tu-134]]
| 1
| 0
| 1
| 0
|
|}

== 1993–1994-cü il hücum dalğaları ==
{{Main|Horadiz əməliyyatı|Murovdağ əməliyyatı}}
[[Fayl:Gravestones of Azeri soldiers died in Karabakh war.jpg|thumb|[[Şəhidlər Xiyabanı]]nda dəfn olunmuş [[Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı]] [[Vəzir Orucov]]un məzarı]]

1993-cü ilin oktyabr ayında Heydər Əliyev rəsmi olaraq prezident seçildi və itirilmiş ərazilərdən əlavə, ölkədə sosial nizamı bərpa etməyi vəd etdi. Həmin ay Azərbaycan [[MDB]]-yə qatıldı. Qış mövsümü əvvəlki il kimi oxşar şəraitlərdə keçirdi: hər iki tərəf aylar əvvəl yığılan ərzaqlar ilə dolanırdı. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı iki sonrakı BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri oktyabr və noyabr ayında (874 və 884) qəbul edildi.<ref name="UN"/>

Yanvarın əvvəllərində, Azərbaycan qüvvələri və əfqan döyüşçüləri Füzuli rayonunun bir hissəsini, o cümlədən, İran sərhədində Horadiz dəmir yolu qovşağını [[Horadiz əməliyyatı|ələ keçirsə]] də, Füzuli şəhərini geri ala bilməmişdi.<ref name="UnholyWars">{{cite book
 | last      = Cooley
 | first     = John K.
 | title     = Unholy Wars: Afghanistan, America and International Terrorism
 | url       = https://archive.org/details/unholywarsafghan0000cool_w4p3
 | publisher = Pluto Press
 | year      = 2002
 | location  = London
 | pages     = [https://archive.org/details/unholywarsafghan0000cool_w4p3/page/150 150]–151
 | isbn      = 0-7453-1917-3
}}</ref> 1994-cü il yanvarın 10-da Azərbaycan Ağdərə rayonunun şimal anklavını ələ keçirmək üçün hücuma başladı. Hücumda Azərbaycan ordusu Qarabağın şimalında və cənubunda bir neçə əraziləri götürsə də, onları saxlaya bilmədi. Buna cavab olaraq, Ermənistan hərbi xidmətdə olan hərbçiləri və Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunlarını Azərbaycanı dayandırmaq üçün Qarabağa yolladı.{{sfn|HRW|1994|p=121}} Ermənistan hökuməti odusunun sıralarını gücləndirmək üçün, yaşı 45-ə qədər olan kişilərin orduya çağırılması üçün fərman imzaladı. Bu dövrdə xidmətdə olan bir neçə Ermənistan əsgərləri Azərbaycan qüvvələri tərəfindən əsir götürülmüşdü.{{sfn|HRW|1994|pp=122-123}}

Azərbaycanın hücumlarında çarəsizlik artdıqca, ölkənin hərbi rəhbərləri heç bir hərbi təlim almayan, 16 yaşlı gənc oğlanları cəlb edib, onları səmərəsiz [[canlı sədd]] hücumlarında iştirak etməyə göndərirdi. Qışda reallaşan iki hücumda Azərbaycan tərəfi təxminən 5000 nəfər itki vermişdi. Bu döyüşlərdə erməni tərəfinin itkisi isə bir neçə yüz nəfər idi.<ref name="Croissant"/> Azərbaycan əsas hücumları Kəlbəcər istiqamətində edib, bu yolla [[Laçın dəhlizi]]ndə təhlükə yaratmaq istəyirdi. Azərbaycanın ilk hücumlarına nəticəsində [[Murovdağ əməliyyatı|Ömər aşırımı alındı]],

lakin müharibənin ən şiddətli toqquşmaları daha sonra baş verdi. Kəlbəcər istiqamətində toqquşmaların birində, Azərbaycanın uğursuz hücumu nəticəsində təxminən 1500 əsgər həlak olmuşdu.<ref>De Waal, Thomas. ''The Caucasus. An Introduction''. Oxford: Oxford University Press, 2010, p. 123.</ref> Şiddətli döyüşlər nəticəsində ermənilər Ömər aşırımını işğal etdi.

=== 1994-cü il atəşkəsi ===
{{Main|Bişkek protokolu}}

Altı il gərgin döyüşlərdən sonra hər iki tərəf atəşkəsə hazır idi. Azərbaycan Ermənistan qüvvələrinin maneəsiz Bakıya yürüş planlarından xəbərdar olduğundan, [[ATƏT]]-in və ya Rusiyanın yeni atəşkəs təklifinə ümid bağlayırdı. Münaqişənin son döyüşləri [[Şaumyan rayonu (Azərbaycan SSR)|Şaumyan]] yaxınlığında gedirdi və 1994-cü ilin əvvəllərində [[Goranboy rayonu]]nun [[Gülüstan (Goranboy)|Gülüstan]] kəndində Azərbaycan və Ermənistan diplomatları atəşkəsin detallarını həyata etmək üçün görüş keçirirdi.<ref name="Croissant"/>

Rusiya 1994-cü ilin aprelində regionda mövqelərini qoruyub saxlamaq, qoşunlarını sülhməramlı qüvvələr adı altında atəş xəttinin hər iki tərəfində yerləşdirmək, ağlasığmaz siyasi və iqtisadi güzəştlər əldə etmək üçün hüquqi əsas yarada bilən və Azərbaycan üçün sərfəli olmayan bir saziş layihəsi təklif etdi. Ermənistan tərəfi bu təklif ilə tamamilə razı idi. Azərbaycanı bu layihə ilə razılaşmağa məcbur etmək üçün aprelin 10-dan ermənilər bütün cəbhələrdə güclü hücuma başladılar. Azərbaycan ordusu düşmənin hücumunu nisbi müvəffəqiyyətlə dəf etdi. Lakin ermənilər Ağdam rayonunun daha 18 kəndini, Ağdərə rayonunun kəndlərini işğal edə bildilər. Həmin ərazilərdə yaşayan 100 min nəfər öz evlərindən qovulmaqla Azərbaycanın onsuz da çətin olan vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı. Bərdənin işğalı üçün ciddi təhlükə yarandı. Azərbaycan ordusu buraya əlavə qüvvələr gətirməklə düşmən hücumunun qarşısını aldı və əks-hücuma keçib bir neçə yaşayış məntəqəsini geri qaytardı. Ermənistan ordusunun məqsədi Mingəçevirə qədər irəliləməklə Azərbaycanın qərb zonasını tamamilə mühasirəyə alaraq işğal etmək olsa da, onlar bu məqsədlərinə çata bilmədikləri üçün Azərbaycanın tələb etdiyi şərtlərlə atəşkəs imzalamağa razılıq verildi.<ref>{{cite web|title=Dövlət müstəqilliyinin bərpası və qorunub saxlanılması|url=https://republic.preslib.az/az_a3.html|website=republic.preslib.az|access-date=16 dekabr 2024}}</ref>

Mayın 5-də Rusiyanın vasitəçiliyi ilə, bütün tərəflər hərbi əməliyyatlarının dayandırmağa razılaşdı. Mayın 12-si saat 00:01-dan etibarən atəşkəs rejimi barədə "Bişkek protokolu" adlı sənəd imzalandı. Azərbaycanın müdafiə naziri [[Məmmədrəfi Məmmədov]] mayın 9-da, Ermənistanın müdafiə naziri [[Serj Sarkisyan]] mayın 10-da və Dağlıq Qarabağ qoşunlarının komandanı [[Samvel Babayan]] mayın 11-də sənədi imzaladı.<ref>{{cite web
 | title       = Atəşkəsin 21-ci ili tamam oldu - Cəbhədə kim daha çox itki verir?
 | url         = http://tr.shafaghna.com/component/k2/item/43838-at%C9%99%C5%9Fk%C9%99sin-21-ci-ili-tamam-oldu-c%C9%99bh%C9%99d%C9%99-kim-daha-%C3%A7ox-itki-verir
 | website     = tr.shafaghna.com
 | publisher   = tr.shafaghna.com
 | accessdate  = 15 avqust 2016
 | archiveurl  = http://tr.shafaghna.com/component/k2/item/43838-at%C9%99%C5%9Fk%C9%99sin-21-ci-ili-tamam-oldu-c%C9%99bh%C9%99d%C9%99-kim-daha-%C3%A7ox-itki-verir
 | archivedate = 15 avqust 2016
}}</ref> Ara-sıra döyüşlər rayonunun bəzi yerlərində davam etsə də, bütün tərəflər atəşkəs şərtlərinə əməl edəcəyini bildirmişdi.<ref>{{cite book
 | last      = Bell
 | first     = Christine
 | title     = Peace Agreements and Human Rights
 | publisher = Oxford University Press
 | year      = 2005
 | location  = Oxford
 | isbn      = 0-19-927096-1
 | page      = 326
}}</ref>

== KİV-lərin işıqlandırması ==
[[Fayl:Çingiz Mustafayevin məzarı.jpg|thumb|[[Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı]] [[Çingiz Mustafayev]]in [[Bakı]]dakı [[Şəhidlər xiyabanı]]nda məzarı]]

Münaqişəndən görüntülər hər iki ölkənin jurnalistlərini tərəfindən işıqlandırılırdı: [[Vardan Hovhannisyan]]ın ''[[Müharibədə və sülhdə insanların hekayəsi]]'' 2007-ci ildə [[Tribeka Film Festivalı]]nın ən yaxşı yeni sənədli kinorejissor kimi mükafat qazanmış, [[Çingiz Mustafayev]], [[Salatın Əsgərova]] və [[Alı Mustafayev]] isə ölümündən sonra [[Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı]] adına layiq görülmüşdür.

Cəbhə xəttində döyüşləri çəkən jurnalist [[Dmitri Pisarenko]] qeyd edir ki, Ermənistan və Azərbaycan jurnalistləri öz hökumətlərinin rəsmi mövqeyini sədalanadırırdı və "obyektivlik ideologiyaya görə qurban edilmişdir". Ermənistan hərbi komandanlığı azərbaycanlıların hücumlarlarından sonra müsahibələr verirdilər və onlar ağır artilleriya hücumlarının başlanmasında digər tərəfi tənqid edib, "kiçik saylı, amma fəxrli ermənilərin mübarizəsini" vurğulayırdı. Buna baxmayaraq, Ermənistan qoşunları belə hərəkətlərə haqq qazandırmamaq üçün, Dağlıq Qarabağın xaricində olan kəndlərin ələ keçmə zamanı danışmaqdan imtina edirdilər. Ona görə də, erməni jurnalistlər kifayət qədər yaradıcı ehtiyac hissini "erməni əks-hücumu" və ya "zəruri hərbi əməliyyat" kimi qeyd edirdilər.<ref>{{ru icon}} "[http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=32&c_id=736 Журналисты на войне в Карабахе: Писаренко Дмитрий (Journalists in the Karabakh War: Dmitri Pisarenko)] {{Vebarxiv
 | url  = https://archive.today/20121221155833/http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&b_id=32&c_id=736
 | date = 2012-12-21
}}." ''Biblioteka Centra Ekstremalnoy Zhurnalistiki''.</ref>

Bolqarıstan jurnalisti [[Tsvetana Paskaleva]] [[Çaykənd əməliyyatı]]nın işıqlandırdı. Bəzi xarici jurnalistlər əvvəllər SSRİ-nin Soyuq müharibəni uduzmasını vurğulayıb, tədricən etnik münaqişələrin SSRİ-nin bürüdüyünü, onlardan da biri olan Dağlıq Qarabağ münaqişəsini olduğunu qeyd edirdilər.<ref name="karim">Karim H. Karim. "[https://books.google.com/books?id=8Ucl0kvNaVAC&pg=PA180 Covering the South Caucasus and Bosnian Conflicts: Or How the Jihad Model Appears and Disappears] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20160419030140/https://books.google.com/books?id=8Ucl0kvNaVAC&pg=PA180
 | date = 2016-04-19
}}," in Abbas Malek, Anandam P. Kavoori. ''The Global Dynamics of News''. Greenwood Publishing Group, 2000; pp. 180–185.</ref>

SSRİ insan hüquqları müvəkkili [[Andrey Saxarov]] Qarabağ müharibəsini — "Qarabağ məsələsi Azərbaycan üçün ambisiya, Qarabağ erməniləri üçün həyat və ya ölüm məsələsidir" kimi qeyd etmişdi.<ref name="MakingofNK"/><ref>{{cite news
 | author       = Specter, Michael
 | title        = Armenians Suffer Painfully in War, But With Pride and Determination
 | url          = http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9907E1D8103FF936A25754C0A962958260
 | date         = 15 July 1994
 | work         = New York Times
 | accessdate   = 7 January 2007
 | archive-date = 4 February 2009
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20090204094344/http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9907E1D8103FF936A25754C0A962958260
 | url-status   = live
}}</ref>

== Post-atəşkəs zorakılıq və vasitəçilik ==
[[Fayl:Встреча с Президентом Азербайджана Ильхамом Алиевым (слева) и Президентом Армении Сержем Саргсяном.jpeg|thumb|left|2014-cü il avqustun 10-da [[İlham Əliyev]], [[Serj Sarkisyan]] və [[Vladimir Putin]]in [[Moskva]]da görüşü]]

Bu gün Dağlıq Qarabağ münaqişəsi keçmiş Sovet İttifaqında, Gürcüstanın [[Abxaziya]] və [[Cənubi Osetiya]], Moldovanın [[Dnestryanı]] separatçı bölgələri ilə yanaşı bir neçə dondurulmuş münaqişələrin biri olaraq qalır. Qarabağ qondarma hökumətinin yurisdiksiyası altında qalsa da, ''de fakto'' Dağlıq Qarabağ Respublikasının öz formalaşmayan ordusunu saxlayır.<ref>{{cite book
 | last      = Durch
 | first     = William J ed.
 | title     = UN Peacekeeping, American Politics and the Uncivil Wars of the 1990s
 | publisher = Palgrave Macmillan
 | year      = 1996
 | location  = New York
 | isbn      = 0-312-12930-0
 | page      = 444
}}</ref>

KİV-lərin məlumatında erməni və azərbaycanlıların dini qeyd olunsa da, dini aspektləri əlavə ''[[casus belli]]'' kimi əhəmiyyət qazanmamışdır və Qarabağ münaqişəsinin əsası ərazi məsələsi kimi qalıb.<ref>{{cite book
 | last      = Tishkov
 | first     = Valery
 | title     = Ethnicity, Nationalism and Conflict in and after the Soviet Union: The Mind Aflame
 | url       = https://archive.org/details/ethnicitynationa00tish
 | publisher = Sage
 | year      = 1997
 | location  = London
 | isbn      = 0-7619-5185-7
 | page      = [https://archive.org/details/ethnicitynationa00tish/page/n150 107]
}}</ref> 1995-ci ildən ATƏT-in [[Minsk Qrupu]]nun həmsədrləri münaqişənin həlli üçün Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri ilə vasitəçilik edir. Çoxsaylı təkliflər hər iki tərəflər bir sıra güzəştlərin əsasında edilmişdir. Nəzərdə tutulan təkliflərdən biri, erməni qüvvələrinin Qarabağ ətrafındakı yeddi rayondan çəkilməsini, Azərbaycan Türkiyəyə Ermənistan vasitəsilə neft borusunun gəlirlərindən, o cümlədən bəzi iqtisadi aktivlərin bölüşməsidir.<ref name="Cohen">{{cite book
 | last      = Cohen
 | first     = Ariel (ed.)
 | title     = Eurasia in Balance: US and the Regional Power Shift
 | url       = https://archive.org/details/eurasiainbalance0000unse
 | publisher = Ashgate
 | year      = 2005
 | location  = Aldershot, England
 | isbn      = 0-7546-4449-9
 | page      = [https://archive.org/details/eurasiainbalance0000unse/page/60 60]
}}</ref> Digər təkliflər də Azərbaycanın Qarabağa muxtariyyətinə tam müstəqillik verilməsinə ən yaxın geniş formada təmin edilməsidir. Ermənistana həm də regionda böyük iqtisadi layihələrin, o cümlədən [[Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri]] və [[Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolu xətti]] xaric edilməsi ilə təzyiq edilir.<ref name="Cohen"/>

Ermənistan keçmiş prezidentin Levon Ter-Petrosyanın sözlərinə görə, Azərbaycana müəyyən Qarabağ əraziləri verərək, Qarabağ münaqişəsi 1997-ci ildə həll edilə bilərdi. Nəticədə sülh müqaviləsi bağlana bilərdi və Dağlıq Qarabağın statusu müəyyən olardı. Ter-Petrosyan qeyd edir ki, Qarabağ rəhbərliyi yanaşması maksimalistir və "onlar daha da çox şeyin əldə etməsini düşünürdülər".<ref>{{cite news
 | title        = By Giving Karabakh Lands to Azerbaijan, Conflict Would Have Ended in '97, Says Ter-Petrosian
 | url          = http://asbarez.com/95222/by-giving-karabakh-lands-to-azerbaijan-conflict-would-have-ended-in-%E2%80%9997-says-ter-petrosian/comment-page-1/
 | newspaper    = Asbarez
 | date         = 19 April 2011
 | agency       = Asbarez
 | access-date  = 15 August 2016
 | archive-date = 1 October 2012
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20121001083625/http://asbarez.com/95222/by-giving-karabakh-lands-to-azerbaijan-conflict-would-have-ended-in-%E2%80%9997-says-ter-petrosian/comment-page-1/
 | url-status   = dead
}}</ref><ref>{{cite news
 | title        = Ter-Petrosyan on the BBC: Karabakh conflict could have been resolved by giving certain territories to Azerbaijan
 | url          = http://www.armenianow.com/news/29088/terpetrosyan_bbc_interview
 | newspaper    = ArmeniaNow
 | date         = 19 April 2011
 | agency       = ArmeniaNow
 | access-date  = 15 August 2016
 | archive-date = 19 May 2011
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20110519030034/http://www.armenianow.com/news/29088/terpetrosyan_bbc_interview
 | url-status   = dead
}}</ref> Lakin əksər muxtariyyət təklifləri ermənilər tərəfindən müzakirə obyekti deyil hesab edilib, və rədd edilmişdir. Eyni zamanda, Azərbaycan da məsələ sakitləşmək imkanını imtina edib və müntəzəm hərbi əməliyyatlarının hələ də qüvvədə olduğunu qeyd edir.<ref>{{cite news
 | title        = Azerbaijan threatens renewed war
 | agency       = BBC News
 | date         = 12 May 2004
 | url          = http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/3706459.stm
 | accessdate   = 10 February 2007
 | archive-date = 17 April 2005
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20050417141530/http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/3706459.stm
 | url-status   = live
}}</ref> 1998-ci il martın 30-da Robert Koçaryan prezident seçildi və münaqişənin həlli üçün müqavilə bağlama təkliflərini davam etdirmək cəhdlərini rədd etdi. 2001-ci ildə Köçəryan və Heydər Əliyev Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı tərəfindən maliyyələşdirilən sülh danışıqları üçün [[Ki Vest]], [[Florida]]da görüşdülər. Bir sıra Qərb diplomatları optimist atmosferi ifadə etsə də, ölkə əhalisini hazırlamaq üçün kompromislər uğursuz oldu və münaqişənin sülh yolu ilə həlli ümidinin qarşısını aldı.<ref>{{cite news
 | last         = Peuch
 | first        = Jean-Christophe
 | title        = Armenia/Azerbaijan: International Mediators Report Progress On Karabakh Dispute
 | work         = [[RFE/RL]]
 | date         = 10 April 2001
 | url          = http://www.rferl.org/features/2001/04/10042001120004.asp
 | access-date  = 15 August 2016
 | archive-date = 27 July 2006
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20060727144225/http://www.rferl.org/features/2001/04/10042001120004.asp
 | url-status   = live
}}</ref>

Döyüşlər nəticəsində təxminən bir milyon adama qaçqın və məcburi köçkün olmuşdur. Azərbaycanda yaşayan təxminən 400 000 erməni Ermənistana və ya Rusiyaya köçmüş və daha 30 000 insan Qarabağdan onlara qoşulmuşdur.<ref>Collin, Matthew. "[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6247776.stm Azeris criticised on human rights] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20070711171759/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6247776.stm
 | date = 2007-07-11
}}." ''BBC News''. 28 June 2007.</ref> Qarabağı tərk edənlərin çoxu müharibədən sonra qayıtmışdı.<ref>The U. S. Committee for Refugees and Immigrants. [http://www.refugees.org/countryreports.aspx?__VIEWSTATE=dDwxMTA1OTA4MTYwOztsPENvdW50cnlERDpHb0J1dHRvbjs%2BPrImhOOqDI29eBMz8b04PTi8xjW2&cid=558&subm=&ssm=&map=&_ctl0%3ASearchInput=+KEYWORD+SEARCH&CountryDD%3ALocationList= 2001 Country Report of Armenia] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20080107111423/http://www.refugees.org/countryreports.aspx?__VIEWSTATE=dDwxMTA1OTA4MTYwOztsPENvdW50cnlERDpHb0J1dHRvbjs%2BPrImhOOqDI29eBMz8b04PTi8xjW2&cid=558&subm=&ssm=&map=&_ctl0%3ASearchInput=+KEYWORD+SEARCH&CountryDD%3ALocationList=
 | date = 2008-01-07
}}. USCRI, 2001</ref> Təxminən 800,000 azərbaycanlı döyüşlərdə, həm də o cümlədən Ermənistan və Qarabağdan didərgin edilmişdir.<ref name="CIA-FACTBOOK-AJ"/> Qarabağda yaşayan müxtəlif etnik qrupları da Azərbaycan və İran hökumətləri tərəfindən inşa olunan qaçqın düşərgələrində yaşamağa məcbur edilmişdi.<ref>{{cite book
 | author1     = Freedom House Survey Team
 | title       = Freedom in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties 1993-1994
 | date        = 1994
 | publisher   = University Press of America
 | pages       = 124-125
 | accessdate  = 15 avqust 2016
 | archiveurl  = https://books.google.co.uk/books?id=rQ2seflb_5kC&pg=PA124&lpg=PA124&dq=iran+azerbaijan+karabakh+refugees&source=bl&ots=GA7hog2sWk&sig=5mHwYOG2re9WsArYnl58K1XN3rc&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwistNX748POAhVIJMAKHZciDasQ6AEIOjAF#v=onepage&q=iran%20azerbaijan%20karabakh%20refugees&f=false
 | archivedate = 15 avqust 2016
}}</ref>

Dağlıq Qarabağ müharibəsi Azərbaycanda anti-erməni<ref>{{cite web
 | title       = Report on Azerbaijan
 | url         = http://hudoc.fcnm.coe.int/XMLEcri/ENGLISH/Cycle_02/02_CbC_eng/02-cbc-azerbaijan-eng.pdf
 | publisher   = [[European Commission against Racism and Intolerance]]
 | accessdate  = 22 January 2013
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20130921073055/http://hudoc.fcnm.coe.int/XMLEcri/ENGLISH/Cycle_02/02_CbC_eng/02-cbc-azerbaijan-eng.pdf
 | archivedate = 21 September 2013
 | location    = Strasbourg
 | date        = 15 April 2003
 | page        = 2
 | quote       = Due to the conflict, there is a widespread negative sentiment toward Armenians in Azerbaijani society today." "In general, hate-speech and derogatory public statements against Armenians take place routinely.
 | url-status  = live
}}</ref><ref>{{ru icon}} [[:ru:Лукьянов, Фёдор Александрович|Fyodor Lukyanov]], Editor-in-Chief of the journal ''Russia in Global Affairs'' {{cite news
 | title        = Первый и неразрешимый
 | url          = http://vz.ru/opinions/2011/8/2/511811.html
 | accessdate   = 12 March 2014
 | archive-date = 22 June 2014
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20140622192546/http://vz.ru/opinions/2011/8/2/511811.html
 | url-status   = live
}}</ref><ref>Yasemin Kilit Aklar ([[Kocaeli University]]). The Teaching of History in Azerbaijan and Nationalism // [[Ab imperio]] 2/2005</ref>, Ermənistanda anti-azərbaycanlı münasibətinin yaranmasına səbəb olmuşdur.<ref>{{cite web
 | url          = http://www.rferl.org/content/article/1065626.html
 | title        = Nagorno-Karabakh: Timeline Of The Long Road To Peace
 | work         = RadioFreeEurope/RadioLiberty
 | access-date  = 2016-08-15
 | archive-date = 2014-03-29
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20140329025222/http://www.rferl.org/content/article/1065626.html
 | url-status   = live
}}</ref> Ermənistan Azərbaycanı 1998-ci ildən başlanılan və 2005-ci ilin dekabrında tamamlanması iddia edilən [[Cuğa nekropolu|Cuğa nekropolunda xaç daşların məhv edilməsi]]ndə suçlayır.<ref>Pickman, Sarah. "[http://www.archaeology.org/online/features/djulfa/index.html Tragedy on the Araxes] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20061121165337/http://www.archaeology.org/online/features/djulfa/index.html|date=2006-11-21}}." ''[[Archaeology (magazine)|Archaeology]]'', 30 June 2006.</ref> Azərbaycan regionda Ermənistanın nəzarətini İkinci dünya müharibəsi zamanı Sovet İttifaqının [[Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyası|nasist]] işğalına bənzədib.{{sfn|de Waal|2003|p=274}}

[[Xəzər Hərbi Tədqiqatlar İnstitutu]] (Caspian Defense Studies Institute) bildirir ki, tərəflər arasında atəşkəs müqaviləsinin imzalandığı vaxtdan keçən 22 il ərzində (1994-cü ilin 12 mayından 2016-cı ilin 12 mayınadək) Azərbaycan–Ermənistan qoşunlarının təmas xəttində Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 2 min nəfərdən artıq hərbi qulluqçusu dünyasını dəyişib və ya yaralanıb. Sözügedən müddətdə ən azı 1008 Azərbaycan hərbi qulluqçusu həlak olub. Onların 873 Azərbaycan hərbçisi erməni gülləsindən dünyasını dəyişib, 135-dən artıq Azərbaycan hərbçisi isə mina partlayışından vəfat edib. Müvafiq dövrdə isə 1205 hərbi qulluqçu cəbhə bölgəsində yaralanıb və ya xəsarət alıb. Belə ki, həmin dövrdə erməni gülləsindən yaralananların ümumi sayı isə 965 nəfərdən yuxarıdır. 240-dan artıq hərbi qulluqçu isə mina partlayışından yaralanıb. Bundan başqa, sözgüdən müddətdə cəbhə xəttində 90-dan artıq mülki vətəndaş həlak olub. Onlardan 50 nəfəri erməni gülləsindən, 40 nəfəri isə mina partlayışından həlak olublar. Müvafiq dövrdə 140 mülki şəxs cəbhə xəttində yaralanıb və ya xəsarət alıb. Onlardan 80 nəfəri erməni gülləsindən yaralanıb, 60 nəfəri isə mina partlayışından xəsarət alıb. Qeyd edilən dövrdə Azərbaycanın 10 mülki vətəndaşı girov götürülüb, sonradan qaytarılıb. İki azərbaycanlı (onlardan biri Rusiya vətəndaşıdır) hazırda işğal altında olan Dağlıq Qarabağda qondarma məhkəmə prosesinə cəlb olunub. Sözügedən dövrdə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 30-dan artıq hərbi qulluqçusu əsir götürülüb və onlardan 5-i 3-cü ölkəyə göndərilib, qalanları isə müxtəlif vaxtlarda Azərbaycana qaytarılıblar.<ref>{{Cite web
 | title        = Azərbaycan: 1008 hərbi qulluqçu şəhid olub, 1205 nəfər yaralanıb – 22 illik atəşkəs (cəbhə) şəhidləri – STATİSTİKA
 | url          = https://caspiandefense.wordpress.com/2016/05/12/az%c9%99rbaycan-1008-h%c9%99rbi-qulluqcu-s%c9%99hid-olub-1205-n%c9%99f%c9%99r-yaralanib-22-illik-at%c9%99sk%c9%99s-c%c9%99bh%c9%99-s%c9%99hidl%c9%99ri-statistika/
 | access-date  = 2019-07-06
 | archive-date = 2022-03-28
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20220328215013/https://caspiandefense.wordpress.com/2016/05/12/az%c9%99rbaycan-1008-h%c9%99rbi-qulluqcu-s%c9%99hid-olub-1205-n%c9%99f%c9%99r-yaralanib-22-illik-at%c9%99sk%c9%99s-c%c9%99bh%c9%99-s%c9%99hidl%c9%99ri-statistika/
 | url-status   = live
}}</ref> [[Helsinki Vətəndaş Assambleyası]]nın [[Vanadzor]] Ofisi Ermənistan ordusunun atəşkəs dövründə verdiyi itkilərlə bağlı geniş təhqiqat aparıb və 1994-cü ilin mayından 2017-ci ilin martına kimi 2500-dən çox erməni hərbçisinin döyüş və qeyri-döyüş şəraitində öldüyünü yazır. Ermənistan ordusu əsas itkilərini atəşkəsin ilk illərində, xüsusən 1995 (344 nəfər) və 1997-ci (216 nəfər) illərdə verib.<ref>https://modern.az/az/news/132602 {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20190706220134/https://modern.az/az/news/132602
 | date = 2019-07-06
}} Atəşkəs dövründə Ermənistan ordusunun itkiləri — STATİSTİKA</ref>

=== Azərbaycana dəyən maddi ziyan ===
İşğal nəticəsində Azərbaycana aid cəmi uzunluğu 25 min km olan avtomobil yolu, yenə cəmi uzunluğu 3984 m olan 160 körpü, 14,5 min km uzunluğunda elektrik xətti, 2500 elektrik transformatoru, 2 min km qaz boru xətti, 160 su anbarı, 34-dən çox qaz dağıtım stansiyası erməni işğalçıları tərəfindən dağıdılmışdır.<ref>''Ermenistan'ın Tecavüzü neticesinde Azerbaycan'ın uğradığı Sosyal-İktisadi Zararlar hakkında'', Bağımsız Analitik Araştırma Merkezi, ''Bizim Dernek Dergisi'', Eylül 2002, s.34</ref>

İşğal edilmiş bölgələrdə, cəmi 140 min şagirdin oxuduğu olan 600 məktəb, 53 min şagirdin təhsil adlığı 65 peşə məktəbi, 2 yüksək öğrənim qurumu məhv edilib.<ref>Sinan Ogan,"Azerbaycan'da Mülteci Sorunu, www.turksam.org</ref> 700 səhiyyə ocağı, 800 nəfərlik xəstəxana, poliklinikalar, doğum evləri, aptek binaları, təcili yardım xəstəxanaları dağıtılmıştır. Səhiyyə xidmətinə dəyən ümumi iqtisadi ziyan 1,2 milyard dollara yaxındır.<ref>Azerbaycanlı Genç bilim adamları Sempozyumu Bildirileri,2005, İstanbul, s.211</ref>

Azərbaycana aid 903 dövlət qeydiyyatında olan, 1500 Dövlət qeydiyyatında olmayan tarix və mədəniyyət abidələri, minlərcə əsərin qorunduğu 26 muzey, 8 rəsm sərgisi, 4,6 milyon kitab və əlyazma saxlanan 927 kitabxana, 85 incəsənət məktəbi, 20 mədəniyyət sarayı, 4 dövlət teatrı ermənilər tərəfindən işgal edilib.<ref>Azerbaycanlı Genç bilim adamları Sempozyumu Bildirileri,2005, İstanbul, s.213</ref> Müharibə nəticəsində Azərbaycan Respublikası milyardlarla dollar məbləğində ziyana məruz qalıb.<ref>Azerbaycan Cumhuriyeti DİB-ib beyanatı, Azerbaycan gazetesi no.36, Bakü,16 şubat,2000 .</ref> Ziyanın məbləği müxtəlif mənbələrdə fərqli göstərilir.<ref>{{cite web
 | title       = The damage to Azerbaijan as a result of the Armenian - Azerbaijani conflict
 | url         = http://www.virtualkarabakh.com/read.php?lang=2&menu=54&id=150#.V7uS1_krKUk
 | website     = www.virtualkarabakh.com
 | publisher   = www.virtualkarabakh.com
 | accessdate  = 23 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20160510081257/http://virtualkarabakh.com/read.php?lang=2&menu=54&id=150#.V7uS1_krKUk
 | archivedate = 2016-05-10
 | url-status  = dead
}}</ref><ref>{{cite web
 | title       = Armenia's occupation costing billions of dollars for Azerbaijan
 | url         = http://www.azernews.az/nation/77037.html
 | website     = www.azernews.az
 | publisher   = www.azernews.az
 | accessdate  = 23 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20161220021727/http://www.azernews.az/nation/77037.html
 | archivedate = 2016-12-20
 | url-status  = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | title       = Armenians damage worth of 265 billion to Azerbaijan
 | url         = http://en.axar.az/news/181#ad-image-0
 | accessdate  = 23 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20220801161215/https://axar.az/news/gundem/181.html#ad-image-0
 | archivedate = 2022-08-01
 | url-status  = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | title       = Damage from Nagorno-Karabakh conflict exceeds $800 billion
 | url         = http://vestnikkavkaza.net/news/Damage-from-Nagorno-Karabakh-conflict-exceeds-800-billion.html
 | website     = vestnikkavkaza.net
 | publisher   = vestnikkavkaza.net
 | accessdate  = 23 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20151119142600/http://vestnikkavkaza.net/news/Damage-from-Nagorno-Karabakh-conflict-exceeds-800-billion.html
 | archivedate = 2015-11-19
 | url-status  = live
}}</ref> [[BMT]]-nin 1994-cü ildəki hesabatında isə işğal nəticəsində [[Azərbaycan]]a dəyən ziyan 53.5 milyard [[ABŞ dolları]] səviyyəsində təsbit olunmuşdur.<ref>{{cite web
 | url          = https://moderndiplomacy.eu/2020/11/27/can-economic-cooperation-contribute-to-sustainable-peace-in-karabakh/
 | title        = Can economic cooperation contribute to sustainable peace in Karabakh?
 | author       = Nicat Muradzadə
 | date         = 27 noyabr 2020
 | website      = moderndiplomacy.eu
 | publisher    = Modern Diplomacy Journal
 | language     = ingilis
 | access-date  = 27 noyabr 2020
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20201127122719/https://moderndiplomacy.eu/2020/11/27/can-economic-cooperation-contribute-to-sustainable-peace-in-karabakh/
 | archive-date = 27 noyabr 2020
}}</ref>

== Mövcud vəziyyət ==
{{Main|Madrid prinsipləri|Praqa prosesi}}
[[Fayl:Парад в честь 70-летия Великой Победы - 33.jpg|thumb|left|250px|[[Azərbaycan Silahlı Qüvvələri]]nin hərbçiləri [[Moskva]]da [[İkinci Dünya müharibəsi]]ndə Qələbənin 70-ci ildönümünə həsr olunan paradda]]

Müharibənin sonundan etibarən, bir sıra təşkilatlar münaqişəsi ilə bağlı qətnamələr qəbul etmişlər. 2005-ci il yanvarın 25-də [[AŞPA]]-nın qış hissəvi-sessiyasında "ATƏT-in Minsk Konfransının məşğul olduğu Dağlıq Qarabağ bölgəsi üzərində münaqişə" adlı 1416 (2005) saylı Qətnamə və 1690 (2005) saylı Tövsiyə qəbul olunmuşdur.<ref>{{ru icon}} "[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4236000/4236153.stm Резолюция ПАСЕ по Карабаху: что дальше?] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20120325022435/http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4236000/4236153.stm
 | date = 2012-03-25
}} (The PACE Resolution on Karabakh: What Next?)." ''BBC Russian''. 5 February 2005.</ref> Assambleya bir üzv dövlət tərəfindən xarici ərazinin işğalının həmin dövlətin [[Avropa Şurası]]nın üzvü kimi öz üzərinə götürdüyü öhdəliklərin ciddi şəkildə pozulması demək olduğunu xatırlatmış və münaqişə ərazisindən köçkün düşmüş şəxslərin öz evlərinə təhlükəsiz və ləyaqətlə qayıtması hüququnu bir daha təsdiq etmişdir.<ref>"[http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta05/ERES1416.htm Resolution 1416 (2005)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20101128005101/http://assembly.coe.int/Main.asp?link=%2FDocuments%2FAdoptedText%2Fta05%2FERES1416.htm|date=2010-11-28}}." [[Parliamentary Assembly of the Council of Europe|PACE]]. 25 January 2005.</ref> 14 mart 2008-ci il tarixində [[BMT]] Baş Məclisi özünün 62-ci sessiyasında Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində vəziyyətə dair A/RES/62/244 saylı qətnamə qəbul etdi.<ref>Azimov, Araz. "[http://www.rferl.org/content/article/1079644.html Azerbaijan Criticizes France, Russia, U. S Over Karabakh Resolution] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20090808235659/http://www.rferl.org/content/article/1079644.html
 | date = 2009-08-08
}}." ''RFE/RL''. 25 March 2008.</ref> Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ bölgəsi və ətrafındakı silahlı münaqişənin beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə təhlükə törətdiyindən ciddi narahatlıq keçirən BMT Baş Məclisi Azərbaycan Respublikasının suverenliyini və beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinin toxunulmazlığına güclü dəstəyini bir daha təsdiq edərək, bütün erməni qoşunlarının Azərbaycan Respublikasının bütün işğal olunmuş ərazilərindən dərhal, tam və qeyd-şərtsiz çıxarılmasını tələb etdi.<ref name="BMT">{{cite web
 | title       = Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
 | url         = http://www.ccla.lu/az/nagorno-karabakh/conflict.php
 | website     = www.ccla.lu
 | publisher   = www.ccla.lu
 | accessdate  = 16 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20160821021614/http://www.ccla.lu/az/nagorno-karabakh/conflict.php
 | archivedate = 2016-08-21
 | url-status  = live
}}</ref> [[İslam Konfransı Təşkilatı]]nın 2008-ci il martın 13–14-də [[Seneqal]]ın [[Dakar]] şəhərində keçirilmiş 11-ci Zirvə konfransında, eləcə də 2009-cu il mayın 23–25-də [[Suriya]]nın [[Dəməşq]] şəhərində keçirilmiş İƏT xarici işlər nazirlərinin 36-cı konfransı Azərbaycanın maraqlarına tam uyğun olan qətnamələr qəbul etmiş, qəbul edilən sənədlərdə üzv dövlətlər bir daha erməni təcavüzünü qətiyyətlə pisləmiş, Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğal olunmuş ərazilərdən dərhal və qeyd — şərtsiz çıxarılmasını tələb etmişlər.<ref>{{cite web
 | url          = http://www.oic-oci.org/is11/english/res/11-SUM-POL-RES-FINAL.pdf
 | title        = Resolutionresolutions on political affairs adopted by the eleventh session of the islamic summit conference
 | accessdate   = 13 December 2010
 | archive-date = 17 July 2011
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20110717013552/http://www.oic-oci.org/is11/english/res/11-SUM-POL-RES-FINAL.pdf
 | url-status   = dead
}}</ref> Buna cavab olaraq, Ermənistan rəhbərliyi Azərbaycanı "böyük beynəlxalq dəstək qazanmaq üçün İslamı istifadə etməsində" ittiham etmişdi.<ref>[http://asbarez.com/85796/muslim-states-again-condemn-armenian-%E2%80%98aggression%E2%80%99/ Organization of the Islamic Conference Again Condemns Armenia] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20101005045700/http://asbarez.com/85796/muslim-states-again-condemn-armenian-%E2%80%98aggression%E2%80%99/
 | date = 2010-10-05
}}." ''Asbarez''. 27 September 2010.</ref>

2008-ci ildə "Moscow Defense Brief" jurnalı qeyd edir ki, Azərbaycan müdafiə xərclərinin sürətli artımı və Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin yenidən silahlanması ilə hərbi balans artıq Azərbaycanın xeyrinə dəyişib.<ref name="Mikhail Barabanov"/> 2016-cı ildə Eurasianet.org saytının analitiki Coşua Kuçera [[Pentaqon]]un yardım proqramlarının regionda uyğun balansı Azərbaycanın xeyrinə pozduğunu vurğulayır:
{{cquote|müəllif=|''Düzdür, Azərbaycanın aldığı 20 milyon dollar region miqyasında kiçik görünür. Məsələn, Qırğızıstana həmin müddət ərzində eyni proqramlar çərçivəsində 118 milyon dollar ayrılıb. Amma Dövlət Departamenti son 10 ildə Ermənistanla Azərbaycana oxşar yardımı ciddi azaldır, ildə 2-4 milyon dollara salıb və təxminən eyniləşdirib.<ref>{{cite web
   | title       = Pentaqon Azərbaycana 20 milyon dollar hərbi yardım ayırıb
   | url         = http://www.azadliq.info/135955.html
   | website     = www.azadliq.info
   | publisher   = www.azadliq.info
   | accessdate  = 16 avqust 2016
   | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20160521143519/http://www.azadliq.info/135955.html
   | archivedate = 2016-05-21
   | url-status  = live
  }}</ref>''}}

=== Toqquşmalar ===
{{Main|Aprel döyüşləri}}
[[Fayl:Dördgünlük müharibədə ermənilərin atdığı mərminin qəlpəsi.JPG|thumb|[[Dördgünlük müharibə]]də [[ermənilər]]in [[Tərtər rayonu]]na atdığı [[mərmi]]nin qəlpəsi]]

2008-ci ilin əvvəlində Ermənistan və Azərbaycan arasında gərginlik artdı. Diplomatik xəttində Prezident İlham Əliyev Azərbaycanın lazım olsa ərazi bütövlüyünü hərbi yolla almaq açıqlamalarını qeyd edirdi; eyni vaxtda, təmas xətti boyunca atəş insidentlərin sayı artırdı.<ref>Yevgrashina, Lada. "[http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/L04662075.htm Azerbaijan may use force in Karabakh after Kosovo] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20080306105020/http://www.alertnet.org/thenews/newsdesk/L04662075.htm
 | date = 2008-03-06
}}", ''[[Reuters]]''. 4 March 2008. Retrieved 10 March 2008.</ref> 2008-ci ilin mart ayında Ermənistan silahlı qüvvələri Tərtərdə hərbi təxribat törətmişdir. Hər iki tərəf döyüşün başlanmasına bir-birini ittiham etmişdi. Bundan əlavə, atışmalarda əvvəlki qarşıdurmalarda snayper və ya pulemyot atəşdən fərqli olaraq, ağır artilleriyadan istifadə olunmuşdu.<ref>"[http://www.iht.com/articles/ap/2008/03/10/europe/EU-GEN-Armenia-Azerbaijan.php 4 killed in Nagorno-Karabakh region in skirmishes between Azerbaijanis, ethnic Armenians] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080314222857/http://www.iht.com/articles/ap/2008/03/10/europe/EU-GEN-Armenia-Azerbaijan.php|date=2008-03-14}}", ''[[International Herald Tribune]]''. 10 March 2008. Retrieved 10 March 2008.</ref> 18 – 19 iyun 2010-cu ildə [[Çaylı döyüşü|toqquşmalar]] [[Çaylı (Tərtər)|Çaylı]] yaxınlığında da baş vermişdir.

Gərginlik yenidən 12 noyabr 2014-cü il 13:45 radələrində [[Ağdam rayonu]]nun [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi yaxınlığında [[Azərbaycan silahlı qüvvələri]] və [[Ermənistan silahlı qüvvələri]] arasında baş vermiş [[Erməni helikopterinin vurulması (2014)|hadisədən]] sonra qızışdı. Nəticədə Azərbaycan Silahlı qüvvələrində müddətdən artıq hərbi xidmət keçən komandiri İlkin Muradov helikopterlərdən birini İQLA daşınan zenit-raket kompleksi vasitəsilə məhv etdi.

Bölgədə gərginlik 2016-cı il aprelin 1-dən 2-nə keçən gecədən başlayaraq Azərbaycan və Ermənistan silahlı qüvvələri arasında baş vermiş "[[Dördgünlük müharibə]]" adlandırılan hərbi münaqişədən sonra daha da artdı. Döyüşlər [[Azərbaycan Silahlı Qüvvələri]]nin qələbəsi ilə nəticələnmiş, [[Tərtər rayonu]]nun [[Talış (Tərtər)|Talış]] kəndi ətrafındakı yüksəkliklər və [[Seysulan]] kəndi, [[Cəbrayıl rayonu]]nun [[Lələ təpə]] yüksəkliyi və [[Cocuq Mərcanlı]], [[Goranboy rayonu]]nun [[Gülüstan (Goranboy)|Gülüstan]] kəndi və [[Tərtər rayonu]]nun [[Madaqiz]] kəndi istiqamətində yollar düşməndən azad olunmuşdur.<ref name="azad">{{cite web
 | title       = Aprel zəfərinin il dönümüdür
 | url         = http://cebhe.info/aprel-zeferinin-ildonumudur--azad-olunmus-eraziler-54692
 | publisher   = cebhe.info
 | accessdate  = 25 noyabr 2017
 | archiveurl  = https://archive.today/20171125020738/http://cebhe.info/aprel-zeferinin-ildonumudur--azad-olunmus-eraziler-54692
 | archivedate = 2017-11-25
 | url-status  = dead
}}</ref>

2020-ci il iyulun 12-də Ermənistan-Azərbaycan dövlət sərhəddinin [[Tavuş mərzi]] və [[Tovuz rayonu]] ərazilərində baş verən [[Tovuz döyüşləri|döyüşlər]]də 16 əsgər həlak olmuşdur.<ref>{{cite web
 | title        = At least 16 killed in Armenia-Azerbaijan border clashes
 | url          = https://www.theguardian.com/world/2020/jul/14/soldiers-killed-armenia-and-azerbaijan-border-clashes
 | website      = www.theguardian.com
 | publisher    = www.theguardian.com
 | accessdate   = 15 iyul 2020
 | archive-date = 2020-07-15
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20200715184455/https://www.theguardian.com/world/2020/jul/14/soldiers-killed-armenia-and-azerbaijan-border-clashes
 | url-status   = live
}}</ref> Döyüşlərdən bir neçə saat sonra Bakıda şəhidləri qarşılamaq üçün küçələrə çıxmış insanlar daha sonra [[Azərbaycan etirazları (2020)|toplaşıb]], şəhərin mərkəzinə "Qarabağ bizimdir" şüarı ilə yürüş ediblər.<ref>{{cite web
 | title        = Azerbaijan protesters demand war after Armenia clashes
 | url          = https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-53415693
 | website      = www.bbc.co.uk
 | publisher    = www.bbc.co.uk
 | accessdate   = 15 iyul 2020
 | archive-date = 2020-07-15
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20200715163832/https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-53415693
 | url-status   = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | title        = Pro-war Azerbaijani protesters break into parliament
 | url          = https://eurasianet.org/pro-war-azerbaijani-protesters-break-into-parliament
 | website      = eurasianet.org
 | publisher    = eurasianet.org
 | accessdate   = 15 iyul 2020
 | archive-date = 2020-07-15
 | archive-url  = https://archive.today/20200715165554/https://eurasianet.org/pro-war-azerbaijani-protesters-break-into-parliament
 | url-status   = live
}}</ref>

=== İkinci Qarabağ müharibəsi ===
{{Main|İkinci Qarabağ müharibəsi}}

27 sentyabr 2020-ci il səhər saatlarında Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin genişmiqyaslı təxribat törədərək cəbhəboyu zonada yerləşən [[Azərbaycan Silahlı Qüvvələri|Azərbaycan ordusu]]nun mövqelərini və yaşayış məntəqələrini iriçaplı silahlar, minaatanlar və müxtəlif çaplı artilleriya qurğularından intensiv atəşə tutması nəticəsində, [[Ermənistan Silahlı Qüvvələri|Ermənistan ordusu]]nun döyüş aktivliyinin qarşısını almaq, mülki əhalinin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə Azərbaycan ordusunun komandanlığı tərəfindən qoşunların bütün cəbhə boyu sürətli əks-hücum əməliyyatı başlaması barədə qərar verilib.<ref>{{cite web
 | title        = Ermənistan silahlı qüvvələri bütün cəbhə boyu genişmiqyaslı təxribat törədib
 | url          = https://mod.gov.az/az/news/ermenistan-silahli-quvveleri-butun-cebhe-boyu-genismiqyasli-texribat-toredib-32310.html
 | website      = mod.gov.az
 | publisher    = [[Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyi]]
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = az
 | date         = 27 sentyabr 2020
 | archive-date = 2020-09-27
 | archive-url  = https://archive.today/20200927085251/https://mod.gov.az/az/news/ermenistan-silahli-quvveleri-butun-cebhe-boyu-genismiqyasli-texribat-toredib-32310.html
 | url-status   = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | title        = Ermənilər cəbhə boyu təxribat törədib, ölənlər və yaralananlar var
 | url          = https://report.az/dagliq-qarabag-munaqishesi/ermenistan-silahli-quvveleri-butun-cebhe-boyu-genismiqyasli-texribat-toredib/
 | website      = report.az
 | publisher    = [[Report İnformasiya Agentliyi]]
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = az
 | date         = 27 sentyabr 2020
 | archive-date = 2020-11-08
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20201108132052/https://report.az/dagliq-qarabag-munaqishesi/ermenistan-silahli-quvveleri-butun-cebhe-boyu-genismiqyasli-texribat-toredib/
 | url-status   = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | title        = Ermənilər cəbhə boyu təxribat törədib - Ölən və yaralılar var
 | url          = http://www.asanradio.az/news/30333
 | website      = asanradio.az
 | publisher    = [[ASAN Radio]]
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = az
 | date         = 27 sentyabr 2020
 | archive-date = 2021-11-07
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20211107192747/http://www.asanradio.az/news/30333
 | url-status   = dead
}}</ref> Qarşıdurmalar nəticəsində Ermənistanda hərbi vəziyyət və ümumi səfərbərlik<ref>{{cite web
 | title        = Armenia and Azerbaijan fight over disputed Nagorno-Karabakh
 | url          = https://www.bbc.com/news/world-europe-54314341
 | website      = bbc.com
 | publisher    = [[BBC News]]
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | date         = 27 sentyabr 2020
 | archive-date = 2020-09-28
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20200928055530/https://www.bbc.com/news/world-europe-54314341
 | url-status   = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | title        = Nagorno-Karabakh announces martial law and total mobilization
 | url          = https://in.reuters.com/article/armenia-azerbaijan-martial-law/nagorno-karabakh-announces-martial-law-and-total-mobilization-idINKBN26I086?il=0
 | website      = reuters.com
 | publisher    = [[Reuters]]
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = en
 | date         = 27 sentyabr 2020
 | archive-date = 2020-10-11
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20201011141606/https://in.reuters.com/article/armenia-azerbaijan-martial-law/nagorno-karabakh-announces-martial-law-and-total-mobilization-idINKBN26I086?il=0
 | url-status   = live
}}</ref>, Azərbaycanda isə hərbi vəziyyət və komendant saatı<ref>{{cite web
 | title        = Azerbaijan's parliament approves martial law, curfews - president's aide
 | url          = https://www.reuters.com/article/armenia-azerbaijan-curfew/azerbaijans-parliament-approves-martial-law-curfews-presidents-aide-idINKBN26I0OU
 | website      = reuters.com
 | publisher    = [[Reuters]]
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = en
 | date         = 27 sentyabr 2020
 | archive-date = 2020-09-28
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20200928062034/https://www.reuters.com/article/armenia-azerbaijan-curfew/azerbaijans-parliament-approves-martial-law-curfews-presidents-aide-idINKBN26I0OU
 | url-status   = live
}}</ref>, 28 sentyabrda qismən səfərbərlik elan edilmişdir.<ref>{{cite web
 | title        = Azerbaijan’s president orders partial military mobilization
 | url          = https://tass.com/world/1205799
 | website      = tass.com
 | publisher    = [[İTAR-TASS|TASS]]
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = en
 | date         = 28 sentyabr 2020
 | archive-date = 2020-12-24
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20201224202021/https://tass.com/world/1205799
 | url-status   = live
}}</ref> Qarşıdurmalar qısa müddətdə sürətlə alovlanmış və İkinci Qarabağ müharibəsinə çevrilmişdir.<ref>{{cite web
 | title        = The humanitarian fallout of the Nagorno-Karabakh conflict
 | url          = https://www.thenewhumanitarian.org/news-feature/2020/11/5/nagorno-karabakh-armenia-azerbaijan-conflict-humanitarian-impact
 | website      = thenewhumanitarian.org
 | publisher    = [[The New Humanitarian]]
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = en
 | date         = 5 noyabr 2020
 | archive-date = 2020-11-28
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20201128023135/https://www.thenewhumanitarian.org/news-feature/2020/11/5/nagorno-karabakh-armenia-azerbaijan-conflict-humanitarian-impact
 | url-status   = live
}}</ref>

Çoxsaylı ölkələr və [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı]] münaqişəni kəskin şəkildə qınamış və hər iki tərəfi gərginliyi azaltmağa və mənalı danışıqları təxirə salmadan davam etdirməyə çağırmışdır. [[Əfqanıstan]], [[Ukrayna]], [[Pakistan]], [[Türkiyə]] və [[Şimali Kipr Türk Respublikası]] isə [[Azərbaycan]]a dəstək olduqlarını bildirmişdir.<ref>{{cite web
 | title       = Əfqanıstandan Azərbaycana növbəti dəstək
 | url         = https://yenisabah.az/efqanistandan-azerbaycana-novbeti-destek
 | website     = yenisabah.az
 | accessdate  = 6 oktyabr 2020
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20201006092704/https://yenisabah.az/efqanistandan-azerbaycana-novbeti-destek
 | archivedate = 6 oktyabr 2020
 | language    = en
 | date        = 6 oktyabr 2020
}}</ref><ref>{{cite web
 | title       = Türkiyədən Azərbaycana dəstək davam edir
 | url         = https://modern.az/az/news/258199
 | website     = modern.az
 | accessdate  = 6 oktyabr 2020
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20201006092900/https://modern.az/az/news/258199
 | archivedate = 6 oktyabr 2020
 | language    = az
 | date        = 2 oktyabr 2020
}}</ref><ref>{{cite web
 | title      = Ukraynadan Azərbaycana tam dəstək
 | url        = https://www.azerbaycan24.com/ukraynadan-azerbaycana-tam-destek/
 | website    = azerbaycan24.com
 | accessdate = 6 oktyabr 2020
 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20201006092931/https://www.azerbaycan24.com/ukraynadan-azerbaycana-tam-destek/
 | language   = az
 | date       = 30 sentyabr 2020
}}</ref><ref>{{cite web
 | title       = KKTC'den Azerbaycan'a destek haberi- Son Dakika Haberleri
 | url         = https://www.ulusal.com.tr/gundem/kktc-den-azerbaycan-a-destek-h269861.html
 | website     = ulusal.com.tr
 | accessdate  = 6 oktyabr 2020
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20201006093038/https://www.ulusal.com.tr/gundem/kktc-den-azerbaycan-a-destek-h269861.html
 | archivedate = 6 oktyabr 2020
 | language    = tr
 | date        = 5 oktyabr 2020
}}</ref> 29 sentyabr tarixində [[BMT Təhlükəsizlik Şurası]] [[Dağlıq Qarabağ]]dakı vəziyyətlə əlaqədar təcili iclas keçirmişdir.<ref>{{cite web
 | title       = UN Security Council calls for immediate end to fighting in Nagorno-Karabakh
 | url         = https://www.france24.com/en/20200930-un-security-council-calls-for-immediate-end-to-fighting-in-nagorno-karabakh
 | website     = [[France 24]]
 | accessdate  = 6 oktyabr 2020
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20201006092520/https://www.france24.com/en/20200930-un-security-council-calls-for-immediate-end-to-fighting-in-nagorno-karabakh
 | archivedate = 6 oktyabr 2020
 | language    = en
 | date        = 30 sentyabr 2020
}}</ref> [[Rusiya]]nın vasitəçiliyi ilə [[Beynəlxalq Qırmızı Xaç və Qırmızı Aypara Hərəkatı|Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi]] tərəfindən dəstəklənən və həm Ermənistan həm də Azərbaycan tərəfindən qəbul edilən humanitar atəşkəs rəsmi olaraq 10 oktyabr tarixində qüvvəyə minsə də<ref>{{cite web
 | title        = Armenia Azerbaijan: Reports of fresh shelling dent ceasefire hopes
 | url          = https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-54488386
 | website      = bbc.co.uk
 | publisher    = [[BBC News]]
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = en
 | date         = 12 oktyabr 2020
 | archive-date = 2020-10-10
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20201010002202/https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-54488386
 | url-status   = live
}}</ref>, Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin mülki vətəndaşları hədəfə alan terror aktları nəticəsində atəşkəs yenidən pozulmuş<ref>{{cite web
 | last1        = Bagirova
 | first1       = Nailia
 | title        = Armenia and Azerbaijan accuse each other of violating Nagorno-Karabakh ceasefire
 | url          = https://uk.reuters.com/article/uk-armenia-azerbaijan-diplomacy-idUKKBN26V007
 | website      = uk.reuters.com
 | publisher    = [[Reuters]]
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = en
 | date         = 10 oktyabr 2020
 | archive-date = 2020-10-15
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20201015223618/https://uk.reuters.com/article/uk-armenia-azerbaijan-diplomacy-idUKKBN26V007
 | url-status   = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | title        = Armenia Azerbaijan: Reports of fresh shelling dent ceasefire hopes
 | url          = https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-54488386
 | website      = bbc.co.uk
 | publisher    = [[BBC News]]
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = tr
 | date         = 12 oktyabr 2020
 | archive-date = 2020-10-10
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20201010002202/https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-54488386
 | url-status   = live
}}</ref>, yaralıların və məhbusların mübadiləsi dayandırılmışdır.<ref>{{cite web
 | last1        = Bagirova
 | first1       = Nailia
 | title        = Humanitarian crisis feared as Nagorno-Karabakh ceasefire buckles
 | url          = https://www.reuters.com/article/armenia-azerbaijan-int-idUSKBN26X0Z0
 | website      = reuters.com
 | publisher    = [[Reuters]]
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = en
 | date         = 14 oktyabr 2020
 | archive-date = 2020-10-13
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20201013014142/https://www.reuters.com/article/armenia-azerbaijan-int-idUSKBN26X0Z0
 | url-status   = live
}}</ref>

Davam edən müharibə ərzində 4 oktyabrda [[Cəbrayıl]]<ref>{{cite web
 | title        = Cəbrayıl işğaldan AZAD OLUNDU
 | url          = https://modern.az/az/news/258639
 | website      = modern.az
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = az
 | date         = 4 oktyabr 2020
 | archive-date = 2021-08-05
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20210805132924/https://modern.az/az/news/258639
 | url-status   = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | title        = Prezident: Cəbrayıl rayonunun böyük hissəsinin və Cəbrayıl şəhərinin azad edilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır
 | url          = https://azeridefence.com/prezident-c%C9%99brayil-rayonunun-boyuk-hiss%C9%99sinin-v%C9%99-c%C9%99brayil-s%C9%99h%C9%99rinin-azad-edilm%C9%99si-xususi-%C9%99h%C9%99miyy%C9%99t-dasiyir/
 | website      = azeridefence.com
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = az
 | date         = 4 oktyabr 2020
 | archive-date = 2021-08-05
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20210805132926/https://poliqon.az/
 | url-status   = dead
}}</ref>, 17 oktyabrda [[Füzuli]]<ref>{{cite web
 | title        = İlham Əliyev: “Füzuli işğaldan azad olundu”
 | url          = https://oxu.az/politics/431887
 | website      = oxu.az
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = az
 | date         = 17 oktyabr 2020
 | archive-date = 2021-02-06
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20210206222014/https://oxu.az/politics/431887
 | url-status   = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | title        = Prezident: "Füzuli şəhəri və rayonun daha bir neçə kəndi işğaldan azad olunub"
 | url          = https://report.az/dagliq-qarabag-munaqishesi/fuzuli-seheri-ve-rayonun-daha-bir-nece-kendi-isgaldan-azad-olunub/
 | website      = report.az
 | publisher    = Report İnformasiya Agentliyi
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = az
 | date         = 17 oktyabr 2020
 | archive-date = 2021-08-05
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20210805132931/https://report.az/qarabag/rusiyali-ekspert-pasinyan-gundemden-dusmemek-ucun-texribatlara-el-atir/
 | url-status   = live
}}</ref>, 20 oktyabrda [[Zəngilan]]<ref>{{cite web
 | title        = Zəngilan və bu kəndləri azad edildi
 | url          = https://qafqazinfo.az/news/detail/zengilan-ve-bu-kendleri-azad-edildi-302548
 | website      = qafqazinfo.az
 | publisher    = [[Qafqazinfo]]
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = az
 | date         = 20 oktyabr 2020
 | archive-date = 2021-08-05
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20210805132919/https://qafqazinfo.az/news/detail/zengilan-ve-bu-kendleri-azad-edildi-302548
 | url-status   = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | title        = Ali Baş Komandan: &quot;Zəngilan şəhəri və bir neçə kənd işğaldan azad edildi&quot;
 | url          = https://lent.az/news/381264
 | website      = lent.az
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = az
 | date         = 20 oktyabr 2020
 | archive-date = 2020-12-02
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20201202053243/https://lent.az/news/381264
 | url-status   = dead
}}</ref>, 25 oktyabrda [[Qubadlı]]<ref>{{cite web
 | title        = Qubadlı şəhəri işğaldan azad olundu!
 | url          = https://qafqazinfo.az/news/detail/qubadli-seheri-isgaldan-azad-olundu-303029
 | website      = qafqazinfo.az
 | publisher    = [[Qafqazinfo]]
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = az
 | date         = 25 oktyabr 2020
 | archive-date = 2021-08-05
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20210805132941/https://qafqazinfo.az/news/detail/qubadli-seheri-isgaldan-azad-olundu-303029
 | url-status   = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | title        = Qubadlı şəhəri işğaldan azad edildi - Prezident
 | url          = https://sputnik.az/karabakh/20201025/425292529/Qubadl-hri-ialdan-azad-edildi---Prezident.html
 | website      = sputnik.az
 | publisher    = Sputnik Azərbaycanca
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = az
 | date         = 25 oktyabr 2020
 | archive-date = 2021-08-05
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20210805132929/https://sputnik.az/karabakh/20201025/425292529/Qubadl-hri-ialdan-azad-edildi---Prezident.html
 | url-status   = live
}}</ref> və 8 noyabrda [[Şuşa uğrunda döyüşlər (2020)|Şuşa]] şəhəri işğaldan azad edilmişdir.<ref>{{cite web
 | title        = Müstəqillik tariximizin ən möhtəşəm xəbəri - Şuşa azad edildi!
 | url          = https://sputnik.az/karabakh/20201108/425412809/Musteqillik-tarixmizin-en-ehemiyyetli-xeberi-susa-azad-edildi.html
 | website      = sputnik.az
 | publisher    = Sputnik Azərbaycan
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = az
 | date         = 8 noyabr 2020
 | archive-date = 2021-08-05
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20210805132949/https://sputnik.az/karabakh/20201108/425412809/Musteqillik-tarixmizin-en-ehemiyyetli-xeberi-susa-azad-edildi.html
 | url-status   = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | title        = Şuşa şəhəri işğaldan azad edildi
 | url          = https://report.az/dagliq-qarabag-munaqishesi/susa-seheri-isgaldan-azad-edildi/
 | website      = report.az
 | publisher    = [[Report İnformasiya Agentliyi]]
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = az
 | date         = 8 noyabr 2020
 | archive-date = 2021-08-05
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20210805132928/https://report.az/qarabag/susa-seheri-isgaldan-azad-edildi/
 | url-status   = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | title        = İlham Əliyev: Şuşa işğaldan azad edildi!
 | url          = https://oxu.az/politics/438710
 | website      = oxu.az
 | accessdate   = 8 noyabr 2020
 | language     = az
 | date         = 8 noyabr 2020
 | archive-date = 2021-02-06
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20210206222015/https://oxu.az/politics/438710
 | url-status   = live
}}</ref> [[Moskva]]da imzalanan müqaviləyə əsasən, noyabrın 10-u Bakı vaxtı ilə saat 01:00-dan etibarən [[Dağlıq Qarabağ münaqişəsi]] zonasında atəşin və hərbi əməliyyatların tam dayandırılması, 1 dekabradək Ermənistan qüvvələrinin [[Dağlıq Qarabağın ətrafında Ermənistan nəzarətindəki Azərbaycan əraziləri]]ndən çıxarılması və [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]] ilə Azərbaycanın qərb rayonlarını birləşdirən yeni nəqliyyat kommunikasiyalarının inşasının təmin edilməsi elan edilmişdir.<ref>{{cite web
 | title        = Prezident İlham Əliyev Azərbaycan, Rusiya və Ermənistan rəhbərlərinin iştirakı ilə imzalanmış sənədin mətnini açıqlayıb tam mətn
 | url          = https://lent.az/news/385283
 | website      = lent.az
 | accessdate   = 10 noyabr 2020
 | language     = az
 | date         = 10 noyabr 2020
 | archive-date = 2020-11-16
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20201116202009/https://lent.az/news/385283
 | url-status   = dead
}}</ref>

== Qayda pozuntuları ==
SSRİ-nin dağılmasından sonra Ermənistan və Azərbaycan dərhal döyüşlərdə iştirak etsələrdə də, 1993-cü ilin ortalarında hər iki ölkə [[Cenevrə konvensiyaları]] beynəlxalq hüquq müqavilələrini imzaladılar. Hər üç hökumət (qondarma Dağlıq Qarabağ da daxil olmaqla) müntəzəm vəhşiliklər törətməkdə digər tərəfi ittiham edirdi. Bu insan hüquqları təşkilatları və KİV-lər tərəfindən dəfələrlə təsdiq olunmuşdur. Məsələn, [[Xocalı soyqırımı]] — "Human Rights Watch" və "Memorial" tərəfindən, [[Marağa qətliamı]] isə Britaniya təşkilatı "Christian Solidarity International" və 1992-ci ildə [[Böyük Britaniya Lordlar palatası]]nın vitse-spikeri [[Karolayn Koks]] tərəfindən təsdiqlənmişdir.{{sfn|de Waal|2003|p=176}}

Beynəlxalq qanunların olmaması hər iki tərəfdən müharibə cinayətlərin törəməsinə imkan verirdi. Ölüsoyanlıq və maradyorluq (qulaq kimi bədən hissələri cəbhədən müharibə suvenirləri kimi gətirilirdi) qeyd olunurdu və hətta əsgərlər arasında lovğalıq yaradırdı.<ref name="dewaal"/> Müntəzəm mülki vətəndaşlar tərəfindən deyil forma alan başqa bir təcrübə — ermənilər və azərbaycanlılar arasında məhbusların dəyişdirməsi idi. Bir çox hallarda ailə üzvləri, əsgər və ya ön cəbhədə xidmət edən döyüşçülərin əlaqəsi itəndə, onlar döyüş cəbhəsində əsgərləri girov götürüb, evlərinin sərhədində saxlayıb, məhbuslar ilə dəyişdirirdilər.<ref>{{cite book
 | last      = Karny
 | first     = Yo'av
 | title     = Highlanders: A Journey to the Caucasus in Quest of Memory
 | publisher = Douglas & McIntyre
 | year      = 2000
 | location  = New York
 | pages     = 405–406
 | isbn      = 0-374-52812-8
}}</ref>

Müharibə başa çatdıqdan sonra, hər iki tərəf əks tərəfi insanları əsir götürməkdə ittiham edirdi. Azərbaycan Ermənistanı 5000 azərbaycanlını, ermənilər isə Azərbaycanı 600 nəfəri məhbus saxlamaqda ittiham edirdi. Qeyri-kommersiya qrupu "Helsinki Initiative 92" müharibədən sonra Şuşa və Xankəndində iki həbsxanaları tədqiq etsə də, heç bir müharibə məhbusunun olmadığını qeyd etmişdi. Oxşar istintaq Azərbaycanda da eyni nəticəni vermişdi.<ref name="OhanyanVelikhanova">{{cite news
 | last        = Ohanyan
 | first       = Karine
 | author2     = Zarema Velikhanova
 | title       = Investigation: Karabakh: Missing in Action – Alive or Dead?
 | publisher   = Institute for War and Peace Reporting
 | date        = 12 May 2004
 | url         = http://iwpr.net/report-news/investigation-karabakh-missing-action-alive-or-dead
 | deadurl     = dead
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20101103044222/http://iwpr.net/report-news/investigation-karabakh-missing-action-alive-or-dead
 | archivedate = 3 November 2010
 | access-date = 17 August 2016
}}</ref>

== Mədəniyyətdə ==
{{Main|Qarabağ müharibəsi incəsənətdə}}
Azərbaycan ədəbiyyatında Qarabağ müharibəsi mövzusuna aid [[Baba Pünhan]]ın ''"Qarabağ getsə əgər"'' qəzəlini, [[İsa Muğanna]]nın "''Qəbirstan''", [[Sabir Əhmədli]]nin Qarabağ trilogiyası ("''Axirət sevdası''", "''Kef''" və "''Ömür urası''"), [[Aqil Abbas]]ın "''Dolu''" romanını, [[Hüseynbala Mirələmov]]un "''Yanan qar''", [[Elçin Hüseynbəyli]]nin "''Əsrlər''" povestini, [[Orxan Fikrətoğlu]]nun "''Tək''", [[Çingiz Abdullayev]]in "''Əclafların qanunu''", [[Elxan Elatlı]]nın "''Cəhənnəmdən gələn səs''", [[Sərdar Amin]]in "''Qaratoyuq nəğməsi''", [[Rasim Qaraca]]nın "Qarabağ Dekameronu", [[Elçin Mehrəliyev]]in "''90-cı illər''", [[Yusif Əhmədov]]un "''Torpağa tökülən qan''", Türkiyə ədəbiyatında isə [[Əbdürrəhim Karakoç]]un ''"Karabağ'a Mektup"'' əsərini qeyd etmək olar.<ref>{{cite web
 | title       = Müharibənin romanı
 | url         = http://senet.az/muharib%C9%99nin-romani/
 | website     = senet.az
 | publisher   = senet.az
 | accessdate  = 28 sentyabr 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20170517113416/http://senet.az/muharib%C9%99nin-romani/
 | archivedate = 2017-05-17
 | url-status  = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | title       = YAZIÇILAR “QARABAĞIN QARA BƏXTİ”ndən YAZMAĞA HƏVƏSLİ DEYİL
 | url         = http://musavat.com/news/qarabag-xeberleri/yazicilar-qarabagin-qara-bextinden-yazmaga-hevesli-deyil_87726.html
 | website     = musavat.com
 | publisher   = musavat.com
 | accessdate  = 28 sentyabr 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20210307101427/https://musavat.com/news/qarabag-xeberleri/yazicilar-qarabagin-qara-bextinden-yazmaga-hevesli-deyil_87726.html
 | archivedate = 2021-03-07
 | url-status  = live
}}</ref>

Dünya ədəbiyyatında Qarabağ müharibəsi mövzusuna aid olan kitablardan Laurens Broersin "''[[Ermənistan və Azərbaycan: Rəqabət anatomiyası]]''", Artur Huizinqanın "''[[Offsayd. Sürgündə olan futbol]]''" və [[Tomas de Vaal]]ın "''[[Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında]]''" əsərini qeyd etmək olar.<ref>{{cite web
 | title        = Book Review
 | 2            = Armenia and Azerbaijan’s enduring rivalry
 | url          = https://eurasianet.org/book-review-armenia-and-azerbaijans-enduring-rivalry
 | website      = eurasianet.org
 | publisher    = eurasianet.org
 | accessdate   = 14 dekabr 2019
 | archive-date = 2019-12-14
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20191214155148/https://eurasianet.org/book-review-armenia-and-azerbaijans-enduring-rivalry
 | url-status   = live
}}</ref>

Azərbaycan təsviri incəsənətində [[Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi]]ndə və [[Azərbaycan Dövlət Rəsm Qalereyası]]nda Azərbaycan rəssamlarının Xocalı faciəsinin və Xocalı soyqırımının qurbanlarına həsr olunmuş bir çox əsərləri saxlanılır. Bunlara misal olaraq [[Mais Ağabəyov]]un ''"Xocalı faciəsi"'', ''"Ömrünün axırıncı dəqiqəsi"'', [[Sirus Mirzəzadə]]nin ''"Xocalı",'' [[Nazim Məmmədov]]un ''"Vətənpərvər qız"'', "Xocalının son günü", [[Arif Hüseynov]]un ''"Xocalı"'', [[Bayram Qasımxanlı]]nın ''"Faciələrimiz"'' (triptix), heykəltəraşlardan [[Xanlar Əhmədov]]un ''"Ana körpəsi ilə"'', ''"Qoca"'', ''"Torpaqlarımız uğrunda"'', [[Sahib Quliyev]]in ''"Soyqırım"'', [[Zakir Əhmədov]]un ''"Çingiz Mustafayev"'', [[Nəriman Məmmədov]]un ''"Qarabağ süitası"'' və başqa əsərlərin adlarını qeyd etmək olar.<ref>{{cite web
 | last1       = Quliyev
 | first1      = Əsəd
 | title       = Xocalı soyqırımı təsviri sənətdə
 | url         = http://525.az/site/?name=xeber&news_id=52322
 | website     = 525.az
 | publisher   = 525.az
 | accessdate  = 2 sentyabr 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20160921141417/http://525.az/site/?name=xeber&news_id=52322
 | archivedate = 2016-09-21
 | url-status  = live
}}</ref><ref name="triptix">{{cite web
 | title       = 20 Yanvarın sənət təcəssümü
 | url         = http://anl.az/down/meqale/medeniyyet/2013/yanvar/290497.htm
 | website     = anl.az
 | publisher   = anl.az
 | accessdate  = 28 avqust 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20180118182000/http://anl.az/down/meqale/medeniyyet/2013/yanvar/290497.htm
 | archivedate = 2018-01-18
 | url-status  = live
}}</ref>

Azərbaycan və Ermənistanın mövcud siyasi durumu, daim müharibə təhlükəsi, vətəni tərənnüm edən, vətəni müdafiəyə çağıran Qarabağ müharibəsinə həsr edilən əsərlər bəstəkar yaradıcılığının mühüm hissəsini təşkil edir.<ref>{{Cite web
 | title        = MUSİQİ SƏNƏTİNİN İNKİŞAFI TARIXI
 | url          = http://www.azerbaijan.az/portal/Culture/Music/music_a.html
 | access-date  = 2016-08-15
 | archive-date = 2016-01-09
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20160109205934/http://www.azerbaijan.az/portal/Culture/Music/music_a.html
 | url-status   = dead
}}</ref> Bu mövzüda [[Şəmistan Əlizamanlı]]nın ''"[[Cənab Leytenant]]"'', [[Dəyirman]] qrupunun ''"[[Ya Qarabağ, Ya Ölüm (mahnı)|Ya Qarabağ, Ya Ölüm]]"'', [[Vasif Adıgözəlov]]un ''"Qəm Karvanı"'', [[Əhməd Şəfəq]]in ''"Karabağ"'', [[Rasim Müzəffərli]]nin ''"Rekviyem"'', [[Ağadadaş Ağayev]]in ''"Halımı Sorma"'', [[Nizami Rəmzi]]nin ''"Təhlükədə Qoymarıq Vətənimizi"'', [[Cem Karaca]]nın ''"Karabağ"'', [[Elnarə Dadaşova]]nın ''"Xocalı Laylası"'', [[Ozan Arif]]in ''"Ya Karabağ, Ya Ölüm"'', [[Əzizə Mustafazadə]]nin ''"Crying Earth"'', [[Qaraqan]]ın ''"Xocalı"'', [[Nigar Camal]]ın ''"Broken Dreams"'' və [[Çingiz Mustafayev (müğənni)|Çingiz Mustafayev]]in ''"[[Şəhid arzuları]]"'' mahnılarını qeyd etmək olar.<ref>{{cite web
 | title       = Məşhur müğənni “Şəhid arzuları”nı səsləndirdi
 | url         = http://www.anspress.com/medeniyyet/08-08-2014/meshur-mugenni-sehid-arzularini-seslendirdi-video
 | website     = www.anspress.com
 | publisher   = www.anspress.com
 | accessdate  = 19 aprel 2016
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20170321153939/http://www.anspress.com/medeniyyet/08-08-2014/meshur-mugenni-sehid-arzularini-seslendirdi-video
 | archivedate = 2017-03-21
 | url-status  = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | last         = Blair
 | first        = Betty
 | title        = Dayirman - For a New Rap Music Generation
 | url          = http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/91_folder/91_articles/91_dayirman.html
 | work         = Azer.com
 | publisher    = [[Azerbaijan International]]
 | accessdate   = 31 May 2013
 | archive-date = 21 May 2013
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20130521200352/http://azer.com/aiweb/categories/magazine/91_folder/91_articles/91_dayirman.html
 | url-status   = live
}}</ref>

Kinomatoqrafda Qarabağ müharibəsinə həsr olunan filmlərdən, Azərbaycanın ''[[Fəryad (film, 1993)|"Fəryad]]"'', "''[[Haray (film, 1993)|Haray]]"'', "''[[Ağ atlı oğlan (film, 1995)|Ağ atlı oğlan"]]'', "''[[Hər şey yaxşılığa doğru (film, 1997)|Hər şey yaxşılığa doğru]]"'', "''[[Yaddaş (film, 2010)|Yaddaş]]"'', "''[[Biz qayıdacağıq (film, 2007)|Biz qayıdacağıq"]]'', "''[[Dolu (film, 2012)|Dolu"]]'' və "''[[Nabat (film, 2014)|Nabat]]"'', Ermənistanın "''[[Atılmamış güllələr (film, 2008)|Atılmamış güllələr"]]'', "''[[Yarımçıq xatirələr (film, 2015)|Yarımçıq xatirələr]]"'', "''[[Dönüş (film, 2018)|Dönüş]]''", Gürcüstanın "''[[Qarabağa gəzinti (film, 2005)|Qarabağa gəzinti"]]'' filmlərini qeyd etmək olar.<ref>"[http://armeniainfo.am/news/view.php?news_id=609 First Armenian Action Film Released About Karabakh War] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20060726072937/http://www.armeniainfo.am/news/view.php?news_id=609
 | date = 2006-07-26
}}." Armenia Information. 29 June 2006. Retrieved 20 January 2007.</ref>

Azərbaycanın AzDimension oyun şirkəti Qarabağ müharibəsinə [[kompüter]]də oynanılan 2010-cu ildə "Qarabağ Wars", 2012-ci ildə "[[İşğal altında: Şuşa]]", 2013-cü ildə [[İşğal altında: Ağdam]] və "İşğal altında: Şuşa. Qisas" birinci üzdən şuter oyunları həsr edib.<ref>{{cite web
 | last1       = Gojiashvili
 | first1      = Nino
 | title       = Azerbaijan: Video Game Revisits Nagorno-Karabakh War
 | url         = http://www.eurasianet.org/node/65808
 | website     = www.eurasianet.org
 | publisher   = www.eurasianet.org
 | accessdate  = 15 avqust 2016
 | archiveurl  = https://archive.today/20130414195926/http://www.eurasianet.org/node/65808
 | archivedate = 2013-04-14
 | url-status  = live
}}</ref><ref>{{cite web
 | title       = “İşğal altında: Şuşa. Qisas” kompüter oyununun təqdimatı keçirilib
 | url         = https://apa.az/dagliq_qarabag/isgal-altinda-susa-qisas-komputer-oyununun-teqdimati-kecirilib-5518.html
 | website     = apa.az
 | publisher   = apa.az
 | accessdate  = 8 iyun 2017
 | archiveurl  = https://web.archive.org/web/20170610133421/http://apa.az/dagliq_qarabag/isgal-altinda-susa-qisas-komputer-oyununun-teqdimati-kecirilib-5518.html
 | archivedate = 2017-06-10
 | url-status  = dead
}}</ref>

== Qalereya ==
<center><gallery>
Fayl:Qarabağ müharibəsi.jpg|Azərbaycan əsgərləri döyüşdən sonra istirahət edirlər
Fayl:Qarabağ müharibəsində Azərbaycan əsgərləri.jpeg|Qarabağ müharibəsində Azərbaycan əsgərləri
Fayl:Ruins of Azerbaijani house in Karabakh during the war.jpg|Qarabağ müharibəsində dağılmış evin xarabalıqları, 1992-1993-cü illər
Fayl:Azerbaijani refugees from Karabakh during the war 15.jpg|Qarabağ müharibəsində Azərbaycan məcburi köçkünləri, 1992-ci il.
Fayl:Azerbaijani refugees from Karabakh during the war 13.jpg|Qarabağ müharibəsində Azərbaycan qaçqınları, 1992-ci il.
Fayl:Azerbaijani refugees from Karabakh.jpg|Azərbaycan qaçqınları, 1992-1993-cü illər
Fayl:Shakhsey-vakhsey in Agdam for victims of Khojaly massacre.jpg|[[Ağdam]]da [[Xocalı soyqırımı]]nın qurbanları üçün şaxsey-vaxsey, 1992-ci il.
Fayl:On the grave of an Azerbaijani soldier.jpg|Həlak olunmuş Azərbaycan əsgərinin cənazəsi, 1992-ci il.
Fayl:Azerbaijani refugees from Karabakh during the war 11.jpg|[[Tərtər]]də Azərbaycan qaçqınları, 1994-cü il.
</gallery></center>

== İstinadlar ==
<div style="height:30em; overflow:auto; border: 2px solid #088">
{{İstinad siyahısı|3}}
</div>

== Biblioqrafiya ==

=== Tarixi nəzərlər ===
* {{cite book
 | last      = Cheterian
 | first     = Vicken
 | title     = War and Peace in the Caucasus: Russia's Troubled Frontier
 | year      = 2011
 | publisher = Columbia University Press
 | location  = New York
 | isbn      = 9780231700658
}}
* Cox, Caroline and John Eibner (1993). ''Ethnic Cleansing in Progress: War in Nagorno Karabakh''. Zürich; Washington: Institute for Religious Minorities in the Islamic World.
* {{cite book
 | last      = Croissant
 | first     = Michael P.
 | title     = The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications
 | url       = https://archive.org/details/armeniaazerbaija00croi
 | year      = 1998
 | publisher = Greenwood Publishing Group
 | location  = Westport, Connecticut
 | isbn      = 9780275962418
}}
* Curtis, Glenn E (1995). ''Armenia, Azerbaijan and Georgia Country Studies''. Washington D. C.: Federal Research Division Library of Congress.
* {{cite book
 | last       = de Vaal
 | first      = Tomas
 | title      = Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War
 | year       = 2003
 | publisher  = New York University Press
 | location   = New York
 | isbn       = 9780814719459
 | authorlink = Tomas de Vaal
 | ref        = harv
}}
* Freire, Maria Raquel (2003). ''Conflict and Security in the Former Soviet Union: The Role of the OSCE''. Burlington, VT: Ashgate.
* Griffin, Nicholas (2004). ''Caucasus: A Journey to the Land Between Christianity and Islam''. Chicago: [[University of Chicago Press]].
* Karny, Yo'av (2000). ''Highlanders: A Journey to the Caucasus in Quest of Memory.'' New York: Douglas & McIntyre.
* [[Ramiz Mehdiyev]] (2014). ''Dağlıq Qarabağ: məxəzlərdən oxunmuş tarix''.
* [[Tofiq Köçərli]] (1998). ''Qarabağ: Yalan və həqiqət''. "İrşad" İslam araşdırmaları mərkəzi.- B.: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 1998.- 244 s.: 21 sm.
* Gerard Libaridian (1988). ''The Karabagh file: Documents and facts on the region of Mountainous Karabagh, 1918–1988''. Cambridge, Mass: Zoryan Institute; 1st ed.
* {{cite book
 | title    = Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh
 | url      = http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/AZER%20Conflict%20in%20N-K%20Dec94.pdf
 | year     = 1994
 | location = New York
 | isbn     = 1-56432-142-8
 | author   = Human Rights Watch
 | ref      = {{harvid|HRW|1994}}
}}
* Contreras, Raul (2016). ''Murder in the Mountains: War Crime in Khojaly and the Nagorno-Karabakh Conflict''

=== Xüsusi məsələlər və zaman dövrləri ===
* {{cite book
 | last      = Charalampidis
 | first     = Ioannis
 | title     = Sponsored To Kill: Mercenaries and Terrorist Networks in Azerbaijan
 | year      = 2013
 | publisher = "MIA" Publishers
 | location  = Moscow
 | isbn      = 978-5-9986-0115-6
 | url       = http://karabakhfacts.com/wp-content/uploads/2013/02/Ioannis-Charalampidis-Sponsored-to-Kill-ENG.pdf
 | ref       = harv
}}
* André Widmer (2013). ''The Forgotten Conflict — Two Decades after the Nagorno-Karabakh war''. ISBN 978-3-033-03809-7.
* Chrysanthopolous, Leonidas T (2002). ''Caucasus Chronicles: Nation-building and Diplomacy in Armenia, 1993–1994''. Princeton: Gomidas Institute.
* [[Tomas Qoltz]] (1998). ''Azerbaijan Diary: A Rogue Reporter's Adventures in an Oil-Rich, War-Torn, Post-Soviet Republic''. New York: M. E. Sharpe ISBN 0-7656-0244-X
* {{cite book
 | last     = Hakobyan
 | first    = Tatul
 | title    = Կանաչ ու Սև: Արցախյան օրագիր [Green and Black: An Artsakh Diary]
 | location = Yerevan-Stepanakert
 | year     = 2008
 | language = hy
}}
* Kaufman, Stuart (2001.). ''Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War''. New York: Cornell Studies in Security Affairs.
* Richard G. Hovannisian. "The Armeno-Azerbaijani Conflict Over Mountainous Karabagh." ''Armenian Review'', XXIV, Summer 1971.
* Hovannisian, Richard G. "Mountainous Karabagh in 1920: An Unresolved Contest." ''Armenian Review'', XLVI, 1993, 1996.
* Malkasian, Mark (1996). ''Gha-Ra-Bagh!: The Emergence of the National Democratic Movement in Armenia''. Wayne State University Press.
* Rost, Yuri (1990). ''The Armenian Tragedy: An Eye-Witness Account of Human Conflict and Natural Disaster in Armenia and Azerbaijan''. New York: St. Martin's Press
* Shahmuratian, Samvel (ed.) (1990). ''The Sumgait Tragedy: Pogroms Against Armenians in Soviet Azerbaijan''. New York: Zoryan Institute.
* {{cite book
 | last      = Taarnby
 | first     = Michael
 | title     = The Mujahedin in Nagorno-Karabakh: A Case Study in the Evolution of Global Jihad
 | year      = 2008
 | publisher = [[:es:Real Instituto Elcano|Real Instituto Elcano]]
 | url       = http://www.scribd.com/doc/21698244/The-Mujahedin-in-Nagorno-Karabakh-A-Case-Study-in-the-Evolution-of-Global-Jihad
 | ref       = harv
}}

=== Beynəlxalq reaksiyalar və xatirələr ===
* Помпеев Ю. А. Кровавый омут Карабаха. — Баку, издательство "Азербайджан", 1992. — 208 с.

=== Bioqrafiyalar ===
* {{cite book
 | last      = Melkonian
 | first     = Markar
 | title     = My Brother's Road
 | My Brother's Road: An American's Fateful Journey to Armenia
 | year      = 2005
 | publisher = I. B. Tauris
 | location  = London
 | isbn      = 1-85043-635-5
}}

== Xarici keçidlər ==
{{Vikianbar kateqoriyası|Nagorno-Karabakh War}}
* [https://www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/wp/2016/05/31/nagorno-karabakhs-frozen-conflict-has-two-big-obstacles-to-a-peaceful-solution/ Will there be peace in Nagorno-Karabakh? Two things stand in the way]
* [http://www.nytimes.com/2016/04/08/opinion/solve-the-nagorno-karabakh-conflict-before-it-explodes.html Solve the Nagorno-Karabakh Conflict Before It Explodes]
* [http://www.aljazeera.com/programmes/insidestory/2016/04/triggered-conflict-nagorno-karabakh-160403183955173.html What triggered the conflict in Nagorno-Karabakh?] {{Vebarxiv
 | url  = https://web.archive.org/web/20160811153748/http://www.aljazeera.com/programmes/insidestory/2016/04/triggered-conflict-nagorno-karabakh-160403183955173.html
 | date = 2016-08-11
}}
* [http://www.euronews.com/2016/05/17/nagorno-karabakh-an-azeri-perspective# Nagorno Karabakh: an Azeri perspective]
{{Qarabağ münaqişəsi}}
{{Azərbaycan tarixindəki müharibələr}}

[[Kateqoriya:Birinci Qarabağ müharibəsi]]
[[Kateqoriya:XX əsrin müharibələri]]
[[Kateqoriya:XX əsrdə Ermənistan]]
[[Kateqoriya:Ermənistanın müharibələri]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanın müharibələri]]
[[Kateqoriya:Postsovet münaqişələri]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan–Ermənistan münasibətləri]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanofobiya]]