Belarus
Belarus Respublikası[6] (əvvəlki yazılışı: Belorus;[7] belar. Рэспубліка Беларусь) — Avropanın şərqində dövlət, dənizə çıxışı yoxdur.[8] Ölkə şimal-şərqdən Rusiya Federasiyası, cənubdan Ukrayna, qərbdən Polşa, şimal-qərbdən isə Litva və Latviya ilə həmsərhəddir. Paytaxtı və ən çox əhalisi olan şəhəri Minskdir. 207,600 kvadrat kilometr sahəsinin təqribən 40%-i meşə ilə örtülüdür. İqtisadiyyatın əsas sahələri xidmət sənayesi və istehsalatdır.[9] XX əsrə qədər müasir Belarus dövlətinin yerləşdiyi ərazidə Polotsk knyazlığı, Böyük Litva knyazlığı, Reç Pospolita və Rusiya imperiyası kimi dövlətlər hökmranlıq etmişdir.
| Belarus | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| belar. Рэспубліка Беларусь | |||||
| |||||
| Hospitality Beyond Borders | |||||
|
Himn: "Biz belarusuq", belar. "Мы, беларусы" |
|||||
.svg) |
|||||
| Tarixi | |||||
| • SSRİ-dən müstəqillik: | 25 avqust 1991 | ||||
| Rəsmi dilləri |
|
||||
| Paytaxt | Minsk | ||||
| İdarəetmə forması | Prezident respublikası | ||||
| Prezident |
Aleksandr Lukaşenko [ 20.VII.1994 ] |
||||
| Baş Nazir | Roman Qolovçenko | ||||
| Sahəsi | Dünyada 86-cı | ||||
| • Ümumi | 207560 km² | ||||
| • Su sahəsi (%) | 2,5 | ||||
| Əhalisi | |||||
| • Əhali | 9 505 000[1] nəfər (92-ci) | ||||
| • Siyahıyaalma (2009) | 9 503 807 nəf. | ||||
| • Sıxlıq | 46 nəf./km² | ||||
| ÜDM (AQP) | |||||
| • Ümumi | 172,3 milyard dollar (66-cı) | ||||
| • Adambaşına | 18 200 dollar (87-ci) | ||||
| Valyuta | Belarus rublu | ||||
| İnternet domeni | .by, .бел[d] | ||||
| ISO kodu | BY | ||||
| BOK kodu | BLR | ||||
| Telefon kodu | +375 | ||||
| Saat qurşaqları | |||||
| Nəqliyyatın yönü | sağ[d][5] | ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
.svg)
1917-ci ildə Rusiyada baş vermiş inqilabdan sonra Belarus Xalq Respublikası müstəqilliyini elan etsə də, çox keçmədən ölkə Sovet Rusiyasının işğalına məruz qalır. 1922-ci ildə Sovet İttifaqının əsası qoyularkən Belorusiya Sovet Sosialist Respublikası da həmin ittifaqın qurucu üzvlərindən biri oldu. 1919–1921-ci illərdə baş vermiş Sovet-Polşa müharibəsi nəticəsində Belarus ərazisinin təqribən yarısı Polşa tərəfindən işğala məruz qaldı. Belarusun müasir sərhədləri isə 1939-cu ildə tam olaraq formalaşdı.[10][11] İkinci dünya müharibəsi ərzində baş tutmuş hərbi əməliyyatlar Belarusa çox böyük ziyan vurdu. Belə ki, bu müharibə nəticəsində Belarus əhalisinin təqribən üçdə bir hissəsini və iqtisadi resurslarının yarısından çoxunu itirdi.[12] Respublika müharibədən sonrakı dövr ərzində tədricən inkişaf etməyə başladı. Belorusiya SSR Sovet İttifaqının tərkibində olan Ukrayna SSR ilə birlikdə 1945-ci ildə əsası qoyulan Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qurucu üzvlərindən biri olmuşdur.[13]
27 iyul 1990-cı ildə Belarus Respublikasının parlamenti ölkənin suverenliyi barədə qərar qəbul etdi və 25 avqust 1991-ci il tarixində Sovet İttifaqının dağılması prosesi ərzində öz müstəqilliyini elan etdi.[14] Aleksandr Lukaşenko 1994-cü ildən etibarən ölkənin ilk prezidenti olaraq xidmətini davam etdirir. Hal-hazırda Sovet dövründə olduğu kimi ölkə iqtisadiyyatının əsas hissəsi dövlət mülkiyyəti hesab olunur. Belarus hazırda Avropada ölüm hökmü cəzasından imtina etməyən yeganə dövlətdir.[15][16]
2000-ci ildə Belarus və Rusiya dövlətləri arasında imzalanan müqavilə nəticəsində Birlik Dövləti formalaşmışdır. Belarus əhalisinin 70%-dən çoxu urbanizasiyalaşmış ərazilərdə yaşayır. Etnik cəhətdən əhalinin 80%-dən çoxunu beloruslar, qalan hissənin böyük bir qismini isə etnik ruslar, polyaklar və ukraynalılar təşkil edir. 1995-ci ildə baş tutmuş referendumdan sonra ölkədə iki rəsmi dil var: belarus dili və rus dili. Belarus Konstitusiyasına əsasən heç bir din rəsmi dövlət dini olaraq qəbul olunmasa da, əhalinin əksəriyyəti xristianlığın pravoslavlıq cərəyanına etiqad edir. BMT-nin qurucu üzvlərindən biri olan Belarus, həmçinin Müstəqil Dövlətlər Birliyi, Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı, Avrasiya İqtisadi Birliyi və Qoşulmama Hərəkatının üzvüdür. Belarus Avropa İttifaqına qoşulmağa cəhd etməsə də, bu təşkilatla ikitərəfli əməkdaşlığa sahibdir və Aİ-nin iki layihəsində (Şərq Tərəfdaşlığı və Bakı Təşəbbüsü) iştirak edir.
Belarusda əhali danışıq dili olaraq rus dilində danışmağa üstünlük verirlər.Belarusun kəndlərində əsasən Belarus dilində danışılır.
Tarix
redaktəBelarusların əcdadları Şərqi Slavyanlardır. 6 və 8-ci əsrlər arasında şərqi slavyanlar Belarus bölgəsinə yerləşdilər və daha əvvəl burada yaşayan Fin-Ogur köklü bəzi tayfaları tərəfindən sıxışdırıldılar. IX əsrin sonunda bölgədə İsveç köklü varyaqlar tərəfindən Polotsk və Turov krallıqları quruldusa da X əsrin sonunda bu krallıqlar Kiyev Knyazlığına birləşdirildilər. X əsrdə bu bölgə Bizans İmparatorluğu tərəfindən xristianlaşdırılan Kiyev Knyazı I Vladimir tərəfindən 988-ci ildən başlayaraq xristianlaşdırıldı.
1237-ci ildə bu krallıqlar daha sonra Polotsk Krallığından ayrılan Minsk və Vitebsk krallıqları ilə birgə muxtariyyət qazansalarsa da həmin il Qızıl Orda dövlətinin vasallı oldular. Bölgə 1239–1320-ci illər arasında Litva Böyük hersoqluğu tərəfindən fəth edildi. Litvalılar dövlətlərinin paytaxtlarını Kernavadan əvvəl Grodnoya (Belarusça: Hrodna), sonra isə Novogrudok (Belarusça: Navahrudak)a köçürdülər və dövlətin rəsmi dili belarusca oldu. Ancaq XIV əsrdə dövlətin paytaxtı əvvəl Trakaiya, sonra Vilnüsa köçürüldü. Litvalılar əvvəl büdpərəstlikdən ortodoksluğa, sonra isə Polşalıların təsiri ilə XV əsrdə katolikliyə keçdilər və bu vəziyyət ortodoks inancını böyük ölçüdə qoruyan belarusların həyatını müəyyənləşdirdi. Bugünkü Belarusiyanı təşkil edən bölgə Litvaya bağlı Brześć Litewski (Bugün Brest), Vitebsk (Belarusça: Viciebsk), Novogrudok, Minsk (Belarusça: Mensk), Polock (Polotsk), Mscislaw (Mstislavl) ve Wilno (Vilnyus) bölgələrinə bölündü.
1386-cı ildə Litva Böyük Hersoqu- Jogalia, II. Wladyslaw adıyla Polşa Kralı olunca, 2 ölkə arasında Jagiellon Sülaləsi vasitəliyi ilə şəxsi birliy quruldu.Belə ki,Litva Hersoqu Jagolia ilə,Polşa Kraliçası Jadviga evləndi.Bu birlik 1569 ilində Lyublin Birliyi müqaviləsi ilə daimi bir birliyə döndü. Litvanın daimi birlikdə olmasından güclənməsı 1567'da Podlasya, Volinya, Podolya və Kijow (Kiev) bölgələrinin Polşa Kralı II. Zygmunt tərəfindən ələ keçirilməsinə yol açdı. Bu arada daha sonra Rus Çarlığı'na çevriləcək olan Moskva Knyazlığı'nın təhdidi artmağa başladı. 1514-ildə Smolenski ələ keçirən Ruslar, 1535 ildə Vilnyusa qədər gəldilər. Ruslar, Livoniya müharibəsi (1558–1582) sırasında 1563'da Polotsk'u işğal edərək Litva ordusunu Vilnyus'a qədər geri çəkməsinə baxmayaraq Polşalılar 1572 ilindən etibarən Belarusu geri aldılar və hətta 1581ildə Rusiyanın Velike Luki və Sokol şəhərlərini işğal edib, Pskov şəhərini dağıtdılar.
Coğrafiya
redaktə| No. | Bölgə | Paytaxt | Belarusca | Əhali (01.01.2009 est.)[17] |
|
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Minsk (paytaxt) | Мiнск | 1,829,100 | ||
| 2 | Brest vilayəti | Brest | Брэсцкая вобласць | 1,433,100 | |
| 3 | Qomel vilayəti | Qomel | Гомельская вобласць | 1,464,500 | |
| 4 | Qrodno vilayəti | Qrodno | Гродзенская вобласць | 1,102,800 | |
| 5 | Mogilyov vilayəti | Mogilyov | Магілёўская вобласць | 1,123,100 | |
| 6 | Minsk vilayəti | Minsk | Мiнская вобласць | 1,454,000 | |
| 7 | Vitebsk vilayəti | Vitebsk | Вiцебская вобласць | 1,265,300 |
Belarusun heç bir dənizə çıxışı yoxdur və əsasən düzən ərazilərdən ibarətdir.
Ölkə şərq tərəfdən Rusiya,cənubdan Ukrayna,qərbdən Polşayla, şimal və şimal-qərbdən Litva,
Latviyayla həmsərhəddir.
Hökumət
redaktəÖlkə prezidenti Aleksandr Lukaşenko 1994-cü il 20 İyul tarixindən ölkəni idarə edir.
Siyasət
redaktə- Aqrar Partiya — AP (1992)
- Belorus Sosial-Demokrat Partiyası (Xalq Qramadası) — BSDP-XQ (1997)
- Belorus Sol Partiya "Ədalətli dünya" (1992)
- Belorus Xalq Cəbhəsi — BXCP (1993)
- Belorus Kommunist Partiyası — BKP (1996)
- Liberal Demokrat Partiyasının (1994)
- Belaruslu Sosial-İdman Partiyası (1994)
- Belaruslu Yaşıllar Partiyası (1994)
- Popular Akkord Sosial Demokrat Partiyası (1997)
- Respublika partiya (1994)
- Mühafizəkar Xristian Partiyası — BPF — BPF (2000)
- Əmək və Ədalət Respublika Partiyası (1993)
- Birləşmiş Vətəndaş Partiyasının (1995)
- Belarus Vətən Partiyası (1994)
- "Belarus Sosial Demokrat Məclisi" (1998)[18]
Xarici əlaqələr
redaktəBelarusun digər ölkələrlə siyasi əlaqələri çox qarışıqdır.Belə ki,ölkə 1991-ci ildə müstəqillik qazanmasından sonra qərb dövlətləri ilə soyuq əlaqələrə malikdir.Buna səbəb Qərb dövlətlərinin Belarus prezidenti Aeksandr Lukaşenkonun onların fikrincə qeyri demokratik ölkəni idarəetməsidir.Xüsusən 2010-сu il Belarusda prezident seçkilərindən sonra bu əlaqələr daha da pisləşmişdir.
Silahlı qüvvələr
redaktəİllik hərbi xərcləri 176,1 mln. ABŞ dollarıdır.
İqtisadiyyat
redaktəBelarus güclü iqtisadi sistemə malik olmayan dövlət kimi tanınır. Belarus dünyada daha çox aqrar dövlət kimi tanınır. Ölkədə maldarlıq, əkinçilik, bitkiçilik və aqrar texnika istehsalı çox inkişaf edib. Belə ki, Belarus öz daxili yem tələbatını artıqlamasıyla ödəyir və qonşu dövlətlərə kütləvi halda süd, süd məhsulları, tərəvəz ixrac edir. Belarus 1990-сı illərdə və 2011-ci ildə defoltla üzləşmişdir.
Təsərrüfatın ixtisaslaşmasına və strukturuna əmək ehtiyatlarının bolluğu, Rusiyadan daha ucuz yanacaq və metal idxalı və yerli təbii ehtiyatları müsbət təsir göstərir. Maşınqayırmanın ixtisaslaşmış sahələri-hesablama maşınları, cihazqayırma, məişət maşınqayırması-soyuducular, paltaryuyan maşınlar, k/t maşınları və yük avtomobilləridir (Minsk, Jodino, Mogilyov). Kimya sənayesi əsas istiqaməti-süni kauçuk, şin, plastik kütlələr (Mogilev, Qrodno, Polotsk), Kalium gübrələri (Soliqorsk), meşə emalı və kağız istehsalıdır (Bobruysk, Borisovo, Vitebsk və b.). Yüngül sənayedə əsas yeri kətan parça, ayaqqabı istehsalı və b. tutur. Yeyinti sənayesi əsas sahələrdəndir, yerli xammallarla təmin olunub.Aparıcı sahələri yağ, süd-pendir, ət məhsulları istehsalı, kartofkraxmal istehsalı və b. Yanacaq-energetikanı yerli torf, Rusiyadan aldığı neft-qaz təşkil edir.
Kənd təsərrüfatında əsas yeri heyvandarlıq tutur, südlük-ətlik istiqaməti və donuzçuluq əsas yer tutur. Əkinçilikdə yem istehsalının xüsusi çəkisi böyükdür. Şimal-şərqində kətan becərilir. Taxılçılıqda əsas yeri çovdar əkinləri tutur. Kartofçuluq Belorusiyanın əsas sahəsi hesab olunur. Mərkəz hissəsində geniş yayılıb. Sıx nəqliyyat şəbəkəsinə malikdir.
Əhali
redaktəMilli tərkib
redaktə| Etnik qruplar | 1999 sa.[19] | 2009 sa.[20] |
|---|---|---|
| cəmi | 10 045 237 | 9 503 807 |
| belorus | 8 159 073 | 7 957 252 |
| rus | 1 141 731 | 785 084 |
| polyak | 395 712 | 294 549 |
| ukraynalı | 237 014 | 158 723 |
| yəhudi | 27 810 | 12 926 |
| erməni | 10 191 | 8 512 |
| tatar | 10 146 | 7 316 |
| qaraçı | 9 927 | 7 079 |
| azərbaycanlı | 6 362 | 5 567 |
| litvalı | 6 387 | 5 087 |
| moldavan | 4 267 | 3 465 |
| türkmən | ? | 2 685 |
| alman | 4 805 | 2 474 |
| gürcü | 3 031 | 2 400 |
| çinli | ? | 1 642 |
| özbək | 1 571 | 1 593 |
| latış | 2 239 | 1 549 |
| qazax | 1 239 | 1 355 |
| ərəb | ? | 1 330 |
| çuvaş | 2 242 | 1 277 |
| mordva | 1 677 | 877 |
| tacik | ? | 871 |
| bolqar | ? | 672 |
| yunan | ? | 617 |
| başqırd | 1 091 | 607 |
| vyetnamlı | ? | 588 |
| osetin | ? | 554 |
| koreyalı | ? | 541 |
| udmurt | ? | 481 |
| Anadolu türkü | ? | 469 |
| mari | ? | 416 |
| puştun | ? | 429 |
| eston | ? | 407 |
| ləzgi | ? | 404 |
| qumuq | ? | 360 |
| fars | ? | 323 |
| karel | ? | 302 |
| çeçen | ? | 265 |
| komi | ? | 212 |
| qaqauz | ? | 204 |
| fin | ? | 151 |
| avar | ? | 149 |
| çex | ? | 121 |
| komi-permyak | ? | 109 |
| rumın | ? | 106 |
| m.g. | ? | 225 921 |
| m.b. | ? | 608 |
| digər | 14 876 | 5 178 |
- Qeyd: m.g.- milliyyətini göstərməyənlər./m.b.- milliyyətini bildirməyənlər.
Dil
redaktəBelarus Respublikasının dövlət dilləri belarus və rus dilləridir.
Din
redaktəƏhalinin 80%-ni pravoslavlar, 15%-ni katoliklər təşkil edir.
Belarus tanınmış azərbaycanlıları
redaktə- Günəş Abbasova — estrada müğənnisi.
- Natiq Bağırov — sambo üzrə 4 qat dünya çempionu (1991, 1992, 1997, 1998), Belarus Respublikasının Əməkdar idman ustası, Belarus-Azərbaycan İcmaları Konqresi sədri.
- Leyla İsmayılova — musiqili televiziya proqramının aparıcısı, 2010 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsinin aparıcısı.
- Kamandar Məcidov — Yunan-Roma güləşi üzrə 62 kq çəki dərəcəsində 1988 Qış Olimpiya Oyunları və dünya (1986, 1989) çempionu, SSRİ-nin əməkdar idman ustası, Belarus Respublikasının Əməkdar məşqçisi.
- Zabit Səmədov — dünya tay boks çempion (WAKO versiya — 2004, IFMA və WMF versiya — 2006, KOK versiya — 2010).
-
Natiq Bağırov -
Leyla İsmayılova -
Kamandar Məcidov -
Zabit Səmədov
Azərbaycanda tanınmış beloruslar
redaktə- Süleyman bəy Sulkeviç (1865–1920) — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ordusunun Baş Ərkani-hərb rəisi, general-leytenant.
- Leu Daşkeviç (1882—1957) — AXC hökuməti tərəfindən 31 Mart soyqırımını araşdırmaq üçün yaradılmış Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvülərindən biri Belarusdan olan fotoqraf, tədqiqatçı və fransız dili müəllimi olmuşdur.
- Anatoli Davidoviç (1965–1992) — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı (ölümündən sonra), mayor.
- Yuliya Ratkeviç — Azərbaycan Respublikasının milliləşdirilmış idmançısı, Azərbaycan yunan-roma stili üzrə güləş yığmasının üzvü, 2009 dünya çempionu (59 kq), 2012 Yay Olimpiya Oyunlarıın bürünc mükafatçısı (55 kq).
-
Süleyman Sulkeviç -
Leu Daşkeviç -
Anatoli Davidoviç -
Yuliya Ratkeviç
Həmçinin bax
redaktəİstinadlar
redaktə- ↑ ["Size and natural increase of population // National Statistical Committee of the Republic of Belarus. (ing.)". 2018-07-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-24. Size and natural increase of population // National Statistical Committee of the Republic of Belarus. (ing.)]
- ↑ 1 2 http://naviny.by/rubrics/society/2011/09/16/ic_articles_116_175144/.
- ↑ 17 // Belarus Konstitusiyası.
- ↑ 17 // (unspecified title).
- ↑ http://chartsbin.com/view/edr.
- ↑ "Azərbaycan Respublikası ilə Belarus Respublikası arasında imzalanmış sənədlərin siyahısı". 2021-09-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-07-25.
- ↑ Александровскаја Лариса Помпејевна // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 226.
- ↑ UN Statistics Division. "Standard Country and Area Codes Classifications (M49)". United Nations Organization. 1 aprel 2010. 17 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 aprel 2018.
- ↑ "Contents". Belstat.gov.by. 18 yanvar 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 aprel 2018.
- ↑ Abdelal, Rawi. National purpose in the world economy: post-Soviet states in comparative perspective. Cornell University Press. 2001. ISBN 978-0-8014-3879-0. 2022-03-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-21.
- ↑ Taylor & Francis Group. Europa World Year, Book 1. Routledge. 2004. ISBN 978-1-85743-254-1. 2022-03-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-21.
- ↑ Axell, Albert. Russia's Heroes, 1941–45. Carroll & Graf Publishers. 2002. səh. 247. ISBN 0-7867-1011-X.
- ↑ "United Nations member States – Growth in United Nations membership, 1945–present". 12 iyul 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ "The World Factbook". cia.gov. 2010-01-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 aprel 2018.
- ↑ "Belarus's election: What should the EU do about Belarus?". 27 dekabr 2010. 2017-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 aprel 2018.
- ↑ "Foreign Secretary expresses UK concern following Belarus elections". 13 may 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 aprel 2018.
- ↑ "Official population estimations 01-01-2009" (PDF). 2009-07-11 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2009-07-11.
- ↑ Сведения о политических партиях, зарегистрированных в Республике Беларусь Arxivləşdirilib 2016-03-22 at the Wayback Machine Министерство юстиции Республики Беларусь
- ↑ National Statistical Committee of the Republic of Belarus: National composition of population of the Republic of Belarus
- ↑ Population statistics of Eastern Europe: Ethnic composition of Belarus 2009 Arxivləşdirilib 2016-01-14 at Archive.today
Xarici keçidlər
redaktə
- Prezidentin rəsmi saytı (ing.)
- Xarici İşlər Nazirliyi (ing.)
- Belarus Respublikasının saytı Arxivləşdirilib 2018-01-15 at the Wayback Machine (ing.)
- Belarus The World Factbook-da
