Qasım bəy Zakir: Redaktələr arasındakı fərq

'''Qasım bəy Əli bəy oğlu Zakir''' ({{DVTY}})— [[azərbaycanlı]] [[şair]].

| archive-url = https://archive.phtoday/QgcQ120240208174105/https://anl.az/el/k/kfb_ae1c.pdf

Qasım bəy Zakir Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin[[Realizm (ədəbiyyat)|realizm]]in görkəmli nümayəndəsi, maarifçi realist satiranın[[Satira|satira]]nın banisidir. Zakirin satiraları Azərbaycan ədəbiyyatında[[Ədəbiyyat|ədəbiyyat]]ında realizmin formalaşması və inkişafında böyük rol oynamışdır. Ədəbiyyat tarixində xüsusi mərhələ təşkil edən Zakir satiraları [[Feodalizm|feodalizm]] cəmiyyətinin qüsurlarını aşkara çıxaran, zəhmətkeş xalqın hüquqlarını müdafiə edən sənət nümunələridir. Bu [[satira]]lar əsas etibarilə [[Çar|çar]] hakimləri və çarizmin [[müstəmləkə]]çi qanun və qaydaları əleyhinə çevrilmişdir. İfşaçılıq, kəskin [[Tənqid|tənqid]] və kinayəli gülüş Zakir satiralarının əsas xüsusiyyətlərindəndir. O, ictimai nöqsanları sadəcə təsvir etməklə kifayətlənmir, eyni zamanda onlara qarşı özünün kəskin tənqidi münasibətini, nifrət və qəzəbini də bildirmişdi. Q.B.Qasım bəy Zakirin "Bax", "Xəbər alsan bu vilanın əhvalın", "Qarabağ qazisi" adlı satirik şeirləri vardır.<ref>{{cite book |müəllif= QasımKamran bəyMəmmədov Zakir |kitabın adı= Qasım bəy Zakir. Seçilmiş əsərləri |cild= |fəsil= |sitat= |url= https://anl.az/el/z/zq_se.pdf |dil= |yer= |nəşriyyat= AVRASİYA PRESS|tarix=2005 |səhifə=400 |isbn= 9952-421-24-7 |archive-url= https://archive.phtoday/xFVqH20240209221808/https://anl.az/el/z/zq_se.pdf |archive-date= 10.02.2024 }}</ref> Şair öz əsərləri ilə cəmiyyətin sağlam yollarla inkişafına, xüsusilə maariflənməsinə və bu yolla cəhalətdən qurtularaq bəy, məmur özbaşınalığına qarşı çıxmalarına çalışmışdır. Onun bu istiqamətdə yazdığı satiralar, o cümlədən "Aslan, qurd və çaqqal", "Tülkü və qurd" təmsilləri, "Dərviş və fəqir" mənzum hekayəsi və başqa yazıları 1988-ci ildə Tiflisdə nəşr edilən "Ana dili" dərsliyinə salınmışdır. Şairin yaradıcılığı bir də onunla seçilirdi ki, o, yazdığı realist əsərlərində Azərbaycan həyatının bir çox tipik xüsusiyyətlərini ümumiləşdirməyi bacarmış, eyni zamanda, satirik şeirlərin yeni nümunələrini - mənzum məktub, [[Taziyanə|taziyanə]], mənzum hekayə və [[Təmsil|təmsil]] janrlarını yaratmışdır. Q.Zakir avam kütlənin gözünü açmaq, onların savadlanmasına yardım etmək məqsədilə gülüşün bütün növlərindən - [[Satira|satira]], [[İstehza|istehza]], [[Kinayə|kinayə]], sarkazm və [[Yumor|yumor]]dan bacarıqla istifadə etmişdir. <ref>{{cite web |url= https://anl.az/down/meqale/azerbaycan/azerbaycan_avqust2009/87853.htm |title= Böyük satirik Qasım bəy Zakir və onun maarifçilik fəaliyyəti |author= Adilə Qocayeva |date= |website= |publisher= |language= |access-date= 9 fev 2024|archive-url= https://archive.phtoday/d8cRu20240209115304/https://anl.az/down/meqale/azerbaycan/azerbaycan_avqust2009/87853.htm|archive-date= 09.02.2024 }}</ref> Aşiqanə şeirlərini, xüsusilə, qoşma, gəraylı, təcnis və bayatılarını yaradarkən şifahi xalq poeziyası ənənələrindən istifadə edən Zakirin "Ağlaram", "Öyrənib", "Ay mədəd" və s. rədifli qoşmalarını aşıq şeirindən ayırmaq çətindir. Həmçinin onun "Arasında", "Ay mədəd", "Çağıdı", "Çəkər", "Dost yolunda cəfa çəkdim, can üzdüm", "Durnalar", "Gəlsin", "Gərək", "Məni", "Mirzə" adlı qoşmaları vardır. Zakir ictimai mövzuda yazsada məhəbbət mövzusuna daha çox üstünlük vermişdir. Onun [[Müxəmməs|müxəmməs]], [[Müstəzad|müstəzad]], [[Tərcibənd|tərcibənd]], [[Tərkibbənd|tərkibbənd]]lərinin də əsas mövzusu məhəbbətdir. "Gözüm yolda qaldı, könül intizar", "Dost yolu bağlandı, ümid kəsildi", "Dost yolunda cəfa çəkdim, can üzdüm", "Fələk səndə nə adətdir", "Nə müddətdir, dost yolları" misraları ilə başlayan qoşmaları məhəbbət mövzusunda yazılmış olsa da ictimai məzmuna malikdir. Q.B.Zakir yaradıcılığında xüsusi yer tutan "Durnalar" şeirində ictimai məzmun daha güclüdür. Şair onu Bakıda sürgündə olarkən yazmışdır.

Həm [[Lirik növ|lirik]], həm də [[Epik növ|epik növ]]də yazan şairin yaradıcılığında mənzum hekayə və [[Təmsil|təmsil]]lər də mühüm yer tutur. [[Nizami Gəncəvi|Nizami]], [[Xaqani Şirvani|Xaqani]], [[Məhəmməd Füzuli|Füzuli]] və başqa Azərbaycan klassikləri kimi Zakir də öz mənzum hekayələrinin çoxunu müasir həyatın tələblərinə uyğun olaraq yazırdı. Qasım bəy Zakir "Aşiq və məşuq haqqında", "Dəvəsi itən şəxs", "Əmirzadeyi-məşuq və cavan aşiq", "Zövci-axər", "Məlikzadə və Şahsənəm", "Tərlanlar və elçilər", "Həyasız dərviş və ismətli qadın", "Həyasız dərvişlər haqqında" adlı mənzum hekayələrin müəllifidir. <ref>{{cite book |müəllif= Feyzulla Qasımzadə|kitabın adı= XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı |cild= |fəsil= |sitat= |url= http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=533980&pno=4 |dil= |yer= Bakı |nəşriyyat= Elm və təhsil |tarix= 2017 |səhifə= 552 |isbn= 978-9952-81-76-2-1 |archive-url= https://archive.phtoday/nWZx220240209094652/http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=533980&pno=4 |archive-date= 09.02.2024 }}</ref> Klassiklərin mənzum hekayələrində müəyyən hadisələrin, real insan surətlərinin, qabaqcıl ideyaların təsvir və tərənnümü verilir.

Zakir təmsillərini yeni tarixi şəraitə, müasir həyatın tələblərinə uyğun olaraq yazmışdır. Bu əsərlərdə təbliğ olunan ideya şairin dövrü ilə həmahəng idi. Qasım bəy Zakirin təmsilləri sırasına "Aslan, Qurd və Çaqqal", "Dəvə və Eşşək", "Səfaqətli dostlar haqqında", "Tülkü və Şir", "Tülkü və Qurd", "Xain yoldaşlar haqqında" adlı əsərləri daxildir. O, bir tərəfdən dövrünün ictimai və siyasi hadisələrinə özünün eyhamları ilə işarələr edir, zülmün əleyhinə çıxır, o biri tərəfdən zəmanə gənclərinə vəfa, sədaqət, mərdlik və s. kimi nəcib tərbiyəvi məsləhətlər verirdi.<ref>{{cite book |müəllif= Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. D. Məmmədova |kitabın adı= Qasım bəy Zakir (məqalələr məcmuəsi) |cild= |fəsil= |sitat= |url= http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=177403&pno=2 |dil= |yer= Bakı |nəşriyyat= Elm|tarix= 1985 |səhifə= 208 |isbn= |archive-url= https://archive.phtoday/Zrg0O20240209100332/http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=177403&pno=3 |archive-date= 09.02.2024 }}</ref> Şifahi xalq yaradıcılığı və klassik şeir ənənələrindən məharətlə istifadə etməsi onun yaradıcılığını zənginləşdirmişdir. <ref>{{cite news |last= |first= |title= Qasım bəy Zakir |date= 2019 |publisher= Kayzen |work= |location= |url= https://kayzen.az/blog/az-proza/24037/qasımqas%C4%B1m-bəyb%C9%99y-zakir.html |language= |access-date= |archive-url= https://web.archive.org/web/20210805115651/https://kayzen.az/blog/az-proza/24037/qas%C4%B1m-b%C9%99y-zakir.html |archive-date= 2021-08-05 |url-status= live }}</ref> <ref>{{cite web |url= https://777word.wordpress.com/2011/02/22/qasim-bəy-zakir-1784-1857/ |title= Qasım bəy Zakir |author= |date= |website= |publisher= |language= |access-date= 9 fev 2024|archive-url= https://archive.phtoday/20240209215404/https://777word.wordpress.com/2011/02/22/qasim-b%C9%99y-zakir-1784-1857/uE0g0 |archive-date= 10.02.2024 }}</ref>

Qasım bəy Zakirin ədəbi irsi hələ sağlığında böyük şöhrət qazanmış, onun yaradıcılığı dövrün görkəmli ziyalıları[[Ziyalı|ziyalı]]ları tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Hələ XIX əsrin 40–50-ci illərində dövrün ən böyük ziyalısı [[Mirzə Fətəli Axundov|M. F. Axundzadə]] şairi geniş ictimaiyyətə tanıtmaq üçün onun "Fərzəndi-əziz" şeirini [[Kavkaz (qəzet)|"Kavkaz" qəzeti]]nin 50-ci sayında nəşr etdirmişdir. XIX əsrin II yarısında Zakir irsinə olan maraq geniş vüsət tapmış, başda M.F.Axundzadə olmaqla dövrün əksər ziyalıları ədibin əsərlərində qoyduğu məsələlərin əsl məqsədini düzgün anlayaraq onu təbliğ etməyə başladılar. Həmçinin 1925-ci ildə Zakirin əsərləri [[Fundamentalizm|fundamental]] şəkildə [[Salman Mümtaz]]ın tərtib və redaktorluğu ilə nəşr olundu. Bu kitabda şairin 230 şeiri verilmişdir ki, bu da onun küliyyatını tam əhatə etmirdi. Müəyyən qüsurlarına baxmayaraq S. Mümtazın tərtib etdiyi bu kitabı zakirşünaslıq elminin fundamental təməl daşı hesab etmək olar. Məhz bu əsərdən sonra Zakir irsinə maraq daha da artdı və sonrakı illərdə onun bazasında 1936-cı ildə ikinci, 1947-ci ildə üçüncü, 1953-cü ildə dördüncü, 1957-ci ildə beşinci, 1964-cü ildə altıncı, 1984-cü ildə yeddinci və nəhayət, 2005-ci ildə yeni əlifba ilə səkkizinci nəşri <ref>{{cite book |müəllif= Kamran Məmmədov |kitabın adı= Qasım bəy Zakir. Seçilmiş əsərləri |cild= |fəsil= |sitat= |url= http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=8230&pno=2 |dil= |yer=Bakı |nəşriyyat=AVRASİYA PRESS |tarix=2005 |səhifə=400 |isbn= |archive-url= https://archive.today/20240212084457/http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=8230&pno=2 |archive-date= 09.02.2024 }}</ref> həyata keçirildi. HəmçininQeyd edək ki, 1957-ci, 1984-cü, 2005-ci ildə "Qasım bəy Zakir. Seçilmiş əsərləri" adlı kitab [[Azərbaycan Milli Elmlər AkademiyasınınAkademiyası|Azərbaycan Elmlər Akademiyası]]nın (indiki AMEA [[Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu|Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu]]) Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda [[Elmi işçi|elmi işçi]] işləmiş, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar elm xadimi|əməkdar elm xadimi]] [[Kamran MəmmədovunMəmmədov]]un tərtibatçılığı ilə "Qasımnəşr bəyolunmuşdur. Zakir"Həmçinin adlı2013-cü kitabildə nəşr[[AMEA olunmuşdur.Əlyazmalar Kitabınİnstitutu]]nun ikinciaparıcı cildielmi isəişçisi 1984-cüRaqub ildəKərimovun çapdanZakirin çıxmışdır[[Əlyazma|əlyazma]]ları əsasında yazılmış və yeni faktlarla zəngin olan “Qasım bəy Zakir və müasirləri” kitabı çap olunmuşdur. Qasım bəy Zakirin irsini tədqiq edənlərdən biri olan Dilarə Məmmədovanın tərtibatçılığı ilə "Qasım bəy Zakir (məqalələr məcmuəsi)" adlı kitab Azərbaycan Elmlər Akademiyası redaksiya-nəşriyyat şurasının qərarı ilə çap olunmuşdur. <ref>{{cite book

| archive-url = https://archive.phtoday/BQo2x20240209064454/http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=339902&pno=3