Pənahəli xan: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur Teqlər: Geri qaytarıldı Mobil redaktə Mobil veb redaktə |
|||
| (12 istifadəçi tərəfindən edilmiş 17 dəyişiklik göstərilmir) | |||
Sətir 1:
{{Yaxşı məqalə}}
{{Vəzifəli
|adı = Pənahəli
|orijinal adı = Pənahəli xan İbrahimxəlil ağa oğlu Sarıcalı-Cavanşir
|şəkil = Modern Illustration of Panah Ali Khan.png
Sətir 11 ⟶ 9:
Таким образом, во второй половине XVIII в. состав населения Карабаха резко изменился. Мусульманские (курды) и тюркские племена, которые обитали на окраинах Карабаха с XI—XII вв., в середине XVIII в. получили доступ к горным районам и впервые стали заселять Шушу. В то же время к концу XVIII в. Нагорный Карабах покинула значительная часть его армянских обитателей.}}</ref><ref>Michael P. Croissant, The Armenia-Azerbaijan conflict: causes and implications, p.11:{{oq|en|Importantly, disunion amongst the [[Хамс|five princes]] allowed the establishment of a foothold in mountainous Karabakh by a Turkic tribe around 1750. This event marked the '''first time''' that Turks were able to penetrate the eastern Armenian highlands…}}</ref>
|başlanğıc =
|son =
|sonrakı = [[Mehrəli bəy Sarıcalı-Cavanşir]]
|sülalə = [[Cavanşirlər]]<ref name=":34" />
Sətir 21 ⟶ 19:
Pənahəli xan xanlığı, var-dövlətini və özünü qorumaq üçün ilk olaraq müdafiə tədbirləri görür və Bayat qalasını tikdirdi. Özünə yaxın və sədaqətli adamlarını ətrafına toplayır. Güclü qoşun yığaraq ona itaət etməyənləri müxtəlif yollarla və vasitələrlə özünə tabe etdirdi. Xalqın hörmətini qazandı. Üç il sonra, 1751-ci ildə Tərnəkütdə Şah bulağı deyilən yerdə [[Şahbulaq qalası]]nı inşa etdi və tədricən xanlığın ərazisini əlavə torpaqlar hesabına genişləndirdi.<ref name="portal">{{cite web|url=http://portal.azertag.az/az/node/509|title=Qarabağ xanı Pənahəli xan Cavanşir (1693–1763)|publisher=[http://portal.azertag.az/ Portal.Azertag.az]|date=|accessdate=15 oktyabr 2018|language=az|archivedate=2 yanvar 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190102064715/http://portal.azertag.az/az/node/509}}</ref> Azərbaycanda cərəyan edən hadisələr — feodal vuruşmalar göstərdi ki, Şahbulaq qalası da o qədər qüvvətli sığınacaq deyil, nisbətən qüvvətli düşmənin "qurbanı" ola bilər. Pənahəli xan Şuşa qalasını<ref group=q>Qalanın ilk adı Pənahabad idi.</ref> tikdirib xanlığın iqamətgahına çevirdi. Qarabağ xanlığının ilk şəhəri olan [[Şuşa]]nın siması [[Bərdə]], [[Beyləqan]], [[Bakı]], [[Gəncə]], [[Şəki]] və [[Şamaxı]] kimi ərazilərin memarlıq üslublarını özündə əks etdirib.<ref name=":8" />
Pənahəli xanın hakimiyyətini ilk olaraq Vərəndə məliki [[II Şahnəzər]] tanıdı. Bu tanıma həm də "nikah diplomatiyası" vasitəsilə möhkəmləndirildi. Onun qızı Hürzadla İbrahimxəlil ağa nikahlandı. Xaçın məliki Məlik Mirzədən tabe olmaqdan imtina etməsi Pənahəli xanın onun üzərinə yürüş etməsinə səbəb oldu. O, [[Ballıqaya]] adlanan yerdə məğlub olaraq mərkəzi hakimiyyəti tanımaq məcburiyyətində qaldı. Dizaq, Çiləbörd, Gülüstan məliklərinin də düşmənçilik siyasəti iflasa uğradı. Bir müddət sonra onlar da xan hakimiyyətinə tabe oldular.<ref name="bakuxebercom" />
Bayat savaşından sonra Qarabağ xanlığının ərazisi xeyli genişləndi. Şamaxı, Şəki, [[İrəvan xanlığı|İrəvan]], [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]], [[Təbriz xanlığı|Təbriz]] xanlıqları Pənahəli xanın hakimiyyətini qəbul etdi. Pənahəli xan isə öz növbəsində [[Gəncə]], [[İrəvan]], [[Naxçıvan]] və [[Ərdəbil]]i ələ keçirərək onların idarəsini öz adamlarına tapşırdı.<ref name=":8" /><ref name="bakuxebercom" />
Qarabağ xanlığı kimi bir xanlığın yaranması ətrafdakı xanları və hakimləri ciddi narahat etməyə başladı. Onlarda biri də Astrabad hakimi Məhəmmədhəsən xan Qacar oldu. O, 1757-ci ildə güclü bir qoşunla Qarabağ xanlığı üzərinə yürüşə başladı. Döyüş Qarabağ qüvvələrinin qələbəsi ilə nəticələndi. Xanlıq 1759-cu ildə [[Urmiya xanlığı|urmiyalı]] [[Fətəli xan Əfşar]]ın hücumuna məruz qaldı. Fətəli xan Əfşarın üzərinə yürüşünü Qarabağ salnaməçiləri ətraflı şəkildə təsvir edirlər. Zənd hakimi [[Kərim xan Zənd|Kərim xan]], Fətəli xan Əfşarla arasında olan müharibəyə Pənahəli xanı da əlavə etdi. Pənahəli xan Kərim xana yardım
Pənahəli xan [[Bayat qalası|Bayat]], [[Şahbulaq qalası|Şahbulaq]] və [[Şuşa qalası|Şuşa]] qalalarından əlavə, [[Əsgəran qalası]] və [[Qarabağ xan sarayı]]nın yaradıcısıdır. Hal-hazırda qalalar və xan sarayı yararsız vəziyyətdədir.{{Bax|#Mədəni fəaliyyəti|1}} Pənahəli xan [[Şuşa qalası]]nı tikdirdikdən sonra, burada sikkəxana açdırmışdı. Həmçinin sikkəxanada [[pənahabad]] adlı sikkə də buraxılmağa başlamışdı. Pənahabad sikkəsi və Şuşa qalasının parad qapısının açarı hal-hazırda [[Azərbaycan Tarixi Muzeyi]]ndə yerləşir.{{Bax|#İqtisadi fəaliyyəti|1}}
== Həyatının və fəaliyyətinin ilk illəri ==
Pənahəli xan 1693-cü ildə İbrahimxəlil ağanın və Qızlarbəyim xanımın ailəsində, [[Qarabağ]]ın Alaqarğu kəndində anadan olub. [[Mirzə Adıgözəl bəy]] [[Cavanşirlər sülaləsi|Cavanşir sülaləsi]]nin yaradıcısı olan Pənahəli bəyin əslən Sarıcalı tayfasından
1723-cü ildə Osmanlı ordusunun Qarabağı almasından sonra İbrahimxəlil ağa Sarıcalı Cavanşir övladlarını və oymağın bir hissəsini götürüb [[Araz]]a üz tutdu. Qarabağ bəylərbəyi [[II Uğurlu xan Ziyadoğlu-Qacar]] isə [[II Şah Təhmasib|II Təhmasib]]in yanına getdi. 1730-cu ildə şah onu 700 nəfərlik dəstə ilə Qarabağa qoşun toplamağa göndərdi. Uğurlu xan Bərgüşad və Bərdə qəzalarından 12 min nəfərlik qoşun yığdı. İbrahimxəlil ağa və oğulları Fəzləli ağa, Pənahəli ağa, Behbudəli ağa, İsmayılxan ağa də onlara birləşdilər. Bu birləşmə [[Nadir şah Əfşar]]ın tabeliyinə keçdi. Nadir şah Fəzləli ağaya bəy ünvanı verib, onu əvvəlcə naibi, sonra isə [[Eşikağasıbaşı|eşikağası]] təyin etdi. Fəzləli bəy vəfat etdikdən sonra, onun vəzifəsini kiçik qardaşı Pənahəliyə tapşırdılar. Mirzə Adıgözəl bəy yazır: ''"Nadir şah onun kiçik qardaşı Pənahəlini hüzuruna çağırıb, əlinə çomaq verdi, əynini qiymətli eşikağası xələti ilə bəzədi və böyük qardaşının mənsəbini ona verdi"''.<ref>{{harvnb|Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov|2008|p=64}}</ref>
Pənahəli bəy qardaşının taleyinin onu da gözlədiyindən şübhələnərək sarayı tərk etdi. Pənahəli bəy müəyyən müddət Zəngəzur yaylağında, Qara Murtuza bəyin yanında qaldı, sonra isə öz tərəfdarlarını toplayaraq, inzibati mərkəzlərə — [[Gəncə]]yə, [[Naxçıvan]]a, [[Şəki]]yə və digər yerlərə basqınlar etdi.<ref>{{harvnb|Zemfira Hacıyeva|2007|p=41}}</ref> [[Əhməd bəy Cavanşir]] yazır: ''"Pənahəli bəy onu tutmaq üçün gələnlərə, habelə Dağıstan tərəfdən olan basqınlardan ölkəni qoruyanlarla mübarizədəki müvəffəqiyyətdən ruhlanaraq, gələcəkdə özü üçün daha əlverişli şərait yaranacağı təqdirdə əhalinin rəğbətini qazanmaq
== Qarabağda hakimiyyəti ==
Sətir 43 ⟶ 41:
1747-ci il iyulun 19-dan 20-nə keçən gecə Nadir şah öldürüldükdən sonra [[İran]]da mərkəzi hakimiyyət pis vəziyyətə düşdüyü üçün, o cümlədən [[Azərbaycan]]da xalq azadlıq hərəkatının qələbəsi üçün şərait yarandı. Azərbaycanda 20 müstəqil və yarım-müstəqil xanlıqlar təşəkkül tapdı. Belə bir tarixi şəraitdə Pənahəli xan Qarabağ xanlığının əsasını qoydu. O, 200-ə qədər süvari tərəfdarı ilə birlikdə Qarabağa gəlib özünü xan elan etdi.<ref>{{harvnb|Mustafazadə Tofiq|2009|p=30}}</ref> Pənahəli bəy [[Xorasan]]a və [[Gilan]]a sürgün edilmiş Kəbirli, Cavanşir və başqa Qarabağ tayfalarının vətənə qayıtmağına şərait yaratdı. Pənahəli xan onları qarşılamaq üçün Azərbaycan və [[İraq]] sərhədinə qədər gedib, onlara kömək göstərdi.<ref name=":1">{{harvnb|Qarabağnamələr.III kitab|2006|p=80}}</ref>
V. A. Potto qeyd edir ki, Pənah xan [[İran]]dan böyük miqdarda həmyerliləri ilə Vətənə qaça bildi. 1747-ci ildə Qarabağ xanlığı yarandı və Pənah xan özünü hakim elan etdi. Beləliklə, böyük dövlətin sərhədlərində öz müstəqilliyini inadla qoruyan kiçik bir müstəqil dövlət əmələ gəldi.<ref>{{harvnb|Yunis Hüseynov|2007|p=35}}</ref>
Nadir şahın ölümündən sonra onun qardaşı oğlu Əliqulu xan [[Adil şah]] adı ilə hakimiyyətə gəlmişdi.<ref>{{harvnb|Qarabağnamələr.I kitab|2006|p=33}}</ref> Pənahəli xanın şöhrəti Azərbaycan hakimi [[Əmiraslan xan Qırxlı-Avşar|Əmiraslan xan]]a da yetişdi. Əmiraslan xan vaxt itirmədən Qarabağa gəldi və Pənahəli xanla görüşdü. Əmiraslan xan Pənahəli xana Adil şaha tabe olmağı təklif etdi. Pənahəli xan təklifi qəbul etdi.<ref>{{harvnb|Qarabağnamələr.II kitab|2006|p=20}}</ref> Adil şah öz növbəsində rəsmi surətdə Pənahəli xana xanlıq rütbəsi fərmanı, eləcə də cəvahiratla bəzədilmiş qılınc, hədiyyələr göndərdi. 1748-ci ildə Adil şah öldürülür və Pənahəli xan xanlığı tam müstəqil idarə etməyə başlayır.<ref name=":1"/>
1747-ci ildə məliklərdən biri, [[Vərəndə]] məliki [[II Şahnəzər]] öz əmisi Hüsünü<ref group=q>Digər mənbələrdə Osip deyərək keçilir.</ref> öldürərək məliklik hakimiyyətini ələ keçirdi. Xəmsə məliklikləri bu hadisəni eşitdikdə birləşərək Şahnəzərə qarşı düşmənçilik etməyi qəti qərara aldılar.<ref>{{harvnb|Ənvər Çingizoğlu, Mais Əmrahov, Habil Həsənov|2008|pp=67-68}}</ref> Vərəndəyə basqın etdilər, xeyli kəndi qarət etsələr də Şahnəzərə qalib gələ bilmədilər. Qış düşdüyü üçün öz mülklərinə çəkilib yazda basqını təkrar etmək qərarına gəldilər. Pənahəli xan Şahnəzərlə əlaqə yaratdı. Şahnəzər xoşluqla Pənahəli xanın hakimiyyətini qəbul etdi və öz qızı Hurizadı xanın oğlu [[İbrahimxəlil xan|İbrahimxəlil ağa]]ya ərə verdi.<ref name=":3">{{harvnb|Zemfira Hacıyeva|2007|p=45}}</ref>
[[Xaçın]] məlikini aradan götürmək üçün Pənahəli xan [[Xındırıstan]] kəndxudası Mirzəxanı çağırıb bildirdi ki, əgər o, Xaçın məliki Allahverdini tutub onlara təhvil versə, əvəzində özü məlik rütbəsi ala bilər. Mirzəxan belə də etdi. Beləliklə Xaçın məlikliyi də Qarabağ xanından asılı vəziyyətə düşdü.<ref name=":3"/> Digər məlumatlara görə isə, Xaçın məliki Ballıca oymağı yanında qızğın müqavimət göstərdikdən sonra oğlanları ilə birlikdə qılıncdan keçirildi. Dizaq məliki Yeqan da öz oğulları və qohumları ilə birlikdə kəskin müqavimət göstərmiş, lakin onların bir hissəsi qırılmış, bir hissəsi isə İslam dinini qəbul etmişdi. Çiləbörd məliki Allahqulu Pənahəli xanın təbəəliyini qəbul etdi. Lakin bir müddət sonra yeni Çiləbörd məliki Hətəm Talışda hakimiyyəti ələ keçirmiş məlik Usubla ittifaqa girərək Pənahəli xana qarşı mübarizəyə başladı. Darmadağın olan məliklər məğlubiyyətə uğrayıb [[Gəncə xanlığı]]na qaçdılar və 7 il [[Şəmkir mahalı]]nda yaşadılar. Yalnız Qarabağ xanına itaət göstərdiklərini bildirdikdən sonra onlara geri qayıtmaq icazəsi verildi.<ref name=":2"/>
Sətir 76 ⟶ 74:
Qacar hakimi Məhəmmədhəsən xan taxt-tac uğrunda rəqibləri ilə mübarizəyə girməzdən əvvəl Şimali Azərbaycanda özünə yeni qüvvələr cəlb edib, sursat əldə etmək qərarına gəldi. Bu məqsədlə o, Azərbaycan xanlarını onun Qarabağa qarşı hərbi yürüşündə iştirak etməyə məcbur etmək istəyirdi. Lakin yalnız Qaradağ hakimi Kazım xan və Gəncə hakimi Şahverdi xan Məhəmmədhəsən xanın Qarabağ üzərinə yürüşündə iştirak etməyə razılıq verdilər. Digər Azərbaycan xanları isə onun tələbi ilə [[Muğan]]a hərbi dəstələr göndərəcəklərinə söz versələr də buna əməl etmədilər. Yalnız qiymətli hədiyyələrlə öz nümayəndələrini buraya göndərməklə kifayətləndilər.<ref name=":5"/>
1757-ci ilin avqustunda Qacar şahı [[Məhəmmədhəsən xan Qovanlı-Qacar]] [[Mazandaran]]dan, Astrabaddan və [[Gilan]]dan 30 minlik ordu yığaraq
Məhəmmədhəsən xan Qacar həlak olandan sonra urmiyalı [[Fətəli xan Əfşar]] müstəqilləşdi və yenidən öz gücünü artırmağa başladı. Cənub xanlıqlarının bir çoxunu özündən asılı hala saldı və öz hakimiyyətini Azərbaycanın şimal xanlıqlarına da yaymağı qərara aldı. O, ilk növbədə mühüm strateji əhəmiyyəti olan Qarabağ xanlığını ələ keçirməyə cəhd göstərdi. Qarabağa elçilər göndərib Pənahəli xandan ona tabe olmasını tələb etdi. Lakin Pənahəli xan Fətəli xanın elçisinə kobud cavab verdi.<ref name=":6">{{harvnb|Mustafazadə Tofiq|2009|p=43}}</ref>
Sətir 82 ⟶ 80:
1759-cu ildə Azərbaycanın cənubu və İranda ali hakimiyyət uğrunda mübarizənin fəal iştirakçısı olan Urmiya xanı [[Fətəli xan Əfşar]] 30 minlik qoşun toplayaraq Qarabağa yürüş etdi və Şuşa qalasının yanında düşərgə saldı. Öncə bir neçə mahalı ələ keçirdi. Pənahəli xana qarşı gizli düşmənçiliyi davam etdirən Çiləbörd və Talış məlikləri Məlik Hatəm və Məlik Usub da Fətəli xanla birləşdilər.<ref name=":6"/> Pənahəli xanın müdafiəyə yaxşı hazırlaşdığı və Şuşa qalasının möhkəmliyini görən Fətəli xan, şəhərin altı kilometrliyində — Ballıca və Xocalı çayları arasında istehkam inşa etdirdi.<ref>{{harvnb|Zemfira Hacıyeva|2007|p=55}}</ref>
Şəhər əhalisinin güclü müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, Fətəli xanın qoşunları gündən-günə qalaya doğru irəliləyirdilər. Şuşaya gedən yollar bağlandığı üçün orada azuqə, hərbi-sursat getdikcə azalır və
Mərkəzi İranda öz hakimiyyətini xeyli möhkəmləndirən [[Kərim xan Zənd]] belə hesab edirdi ki, Azərbaycan xanlıqlarını tabe etmədən öz mövqelərini kifayət qədər möhkəmləndirə bilməyəcək. Müstəqil siyasət yeridən Azərbaycan xanlarının əksəriyyəti isə Kərim xanın hakimiyyətini qəbul etmək niyyətində deyildilər. Bu dövrdə [[Cənubi Azərbaycan]] xanlıqlarının çoxu Fətəli xan Əfşarın hakimiyyəti altında idi. Fətəli xan Qarabağda olduğu zaman taxt-taca digər iddiaçı Kərim xan Zənd öz qüvvələrinin toplayıb [[İsfahan]] və [[Şiraz]]ı tutdu.<ref>{{harvnb|Mustafazadə Tofiq|2009|p=47}}</ref>
Sətir 89 ⟶ 87:
Kərim xan öncə [[Marağa]]ya hücum edib, oranı ələ keçirdi. Şahsevən və Şəqaqi ellərini özünə tabe etdi. Kərim xan Mirzə Ələkbər Mollabaşını Fətəli xanın yanına elçi göndərdi. Fətəli xan bu dəfə də rədd cavabı verdi. Bundan qəzəblənən, Kərim xan 1761-ci ilin yay ayında Fətəli xanla Qaraçəmən kəndinin Ucan düzündə qarşılaşdı. Gərgin keçən döyüşdə Kərim xan Fətəli xana ağır zərbə vura bildi və Fətəli xan [[Urmiya qalası]]na çəkildi.<ref name=":7">{{harvnb|Bəhram Məmmədli, Ənvər Çingizoğlu|2013|p=122}}</ref>
{| class="toccolours" style="float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#c6dbf7; width:30em; max-width: 40%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" | "Fitnə və fəsad sahibi Fətəli xan indi bizimlə qan düşməni olmuşdur. Sizinlə də pis xasiyyətli bir düşməndir. Verdiyi sözün və içdiyi andın əksinə hərəkət etmişdir. İbrahimxəlil ağanı apararaq sizidə dərd və qüssəyə salmışdır. Hər an bir fikirdə və hər gün bir əmirlə hərəkət etməkdədir. Mən də: "Ey ağıl sahibləri, sizin üçün qisas almaqda həyat vardır" ayəsinin məzmununa əsasən intiqam almağı və ədavət qılıncını qınından çəkib hərbə girişməyi qərara almışam. Buna görə cənabınızdan bir dost kimi xahiş edirəm ki, təcili surətdə durmadan və təxir etmədən, hökümünüz altında olan qalib qoşunlarınızla bizə yoldaşlıq edəsiniz; çünki, əsas məqsədim və günəş kimi işıqlı olan fikrim budur ki, həm oğlunuzu xilas edim, həm də qardaşımın qanını alım"
Sətir 128 ⟶ 125:
== Mədəni fəaliyyəti ==
{{Həmçinin bax|Bayat qalası|Şahbulaq qalası|Şuşa qalası|Əsgəran qalası|Qarabağ xan sarayı}}
{{Şəkillər albomu
| yer = center
Sətir 140 ⟶ 136:
| miqyas =
| arxafon rəng =
| şəkil1 =
| miqyas1 = 210
| alt1 =
Sətir 160 ⟶ 156:
Pənahəli xan dövlətin əsasını qoyduqdan sonra, ətraf xanların öz üzərinə hücüm edəcəkləri təqdirdə ailə və qohumlarının, qulluqçu, yaxın adamlarınının və el böyüklərinin qorunması üçün münasib bir yerdə qala tikilməsini lazım bilmişdi. Məşvərətdən, sonra o, 1748-ci ildə Kəbirli mahalında Bayat qalasının əsasını qoydu. Qısa bir zamanda möhkəm hasar çəkildi, xəndək qazıldı, bazar, hamam və məscid inşa edildi. Xan bütün ailəsini, qohumlarını və el böyüklərini qalaya topladı. Ətrafda olan camaat, Pənahəli xanın tərəqqisini, onun rəftarını eşidən Təbriz və Ərdəbil vilayətlərinin bir çox hissəsi və sənətkarları öz ailələri ilə birlikdə Bayat qalasına yerləşdilər.<ref>{{harvnb|Qarabağnamələr.I kitab|2006|p=127}}</ref>
İnşa edilmiş Bayat qalası düzənlikdə yerləşdiyindən o qədər etibarlı deyildi. Buna görə də Ağdamdan 10
Pənahəli xanın yeni paytaxt yaratmaq fikrində olduğunu bilən saray əyanlarından bir qrupu ona dəniz səviyyəsindən 1800–2000 metr yüksəklikdə olan və üç tərəfdən təbii müdafiəsi olan, meşələrlə örtülmüş, bir tərəfdən uçurum, digər tərəfdən isə sıldırım qayalarla əhatə olunmuş, bir növ qalanı xatırladan yeri göstərdilər. Xanlığın gələcək paytaxtı və başlıca iqamətgahı olan qalanın istehkamlarını Pənahəli xan özü müəyyən etmişdir.<ref>{{harvnb|Yunis Hüseynov|2007|pp=37-38}}</ref>
| |||