Fundamentalizm: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur Teqlər: Vizual redaktə Mobil redaktə Mobil veb redaktə |
||
| (16 istifadəçi tərəfindən edilmiş 22 dəyişiklik göstərilmir) | |||
Sətir 1:
{{mənbə azlığı}}
Kökdən
▲[[din]]i fundamentalizm - ( [[İngilis]] dili: fundamentalism , [[Fransız]] : Fondamentalisme ) , ümumiyyətlə [[din]]i əsaslı əsl qaydalara geri dönmə tələbiylə özünü müəyyən edən və bu qaydalara qatı bir şəkildə bağlı olan digər görüşlərə qarşı toleranssız və dünyəvilik əleyhdarı [[din]]i hərəkət və ya dünyagörüşü . kökdən [[din]]çilik , ümumiyyətlə [[din]]i təbiətdəki bir sıra qaydaya möhkəm möhkəmə bağlı , müasir ictimai və siyasi həyat ilə əlaqədar üzərində uzlaşılmış prinsiplərə qarşı reaksiyası olan inancı ifadə edər.
[[Fundamentalizm]] sözü,
çıxıb, orada verilən bütün bilgilərin hərfi mənada doğruluğunu və yanılmazlığını
isbat etmək idi.
▲Kökdən [[din]]çilik termini İncilin sözcüyü sözcüyünə oxunub müdafiə olunması , həyata keçirilməsi üçün başladılan [[Protestant]] hərəkətə deyilirdi , zamanla genişlənərək bütün [[din]]i hərəkatlardaki ideoloji özə vurğu edən bir xarakterə bürünmüşdür. [[Din]]in təməl prinsiplərinə möhkəm möhkəmə bağlı , bu prinsiplərə dönməyi müdafiə edən , [[Modernizm]] və Sekülerizm əleyhdarı [[din]]i cərəyanları təyin etmək üçün istifadə edilər. [[Din]]i mətnləri ümumiyyətlə söz mənalarıyla anlarlar və yeni şərhlərə qarşı çıxarlar. Bu anlayış sıxlıqla radikalizm ( kökdən [[din]]çilik ) qarışdırılmışdır.
▲[[Fundamentalizm]] yaranması və yüksəlişi
▲[[Fundamentalizm]] sözü, [[Latınca]] təməl mənasını verən fundamentum kökündən törəmişdir. Bu anlayış ilk olaraq 20. əsrin başlarında [[Amerika]]da Evanjelik [[protestant]]lar tərəfindən istifadə edilməyə başlanmışdır . Daha sonra The Fundamentals ( əsaslar ) adlı kitabça ardıcıllığı nümayiş başlayan Evanjelikler , [[İncil]]in müasir şərhləri yerinə əsasını , gerçək mənasını ön plana çıxarmağa çalışmışlar. Zaman içərisində dəyişməyə uğrayan bu anlayış , [[din]]i mətnlərin doğru okunmasından çox , dini- mədəni hərəkətlərin bir növü olaraq görülməyə başlanmışdır.
▲== yüksəliş səbəbləri ==
=== I səbəb ===
20-ci əsrdə sekülerizmin mənimsənildiyi ölkələrdə [[din]]in [[cəmiyyət]] üzərindəki fəaliyyəti azalmış , bununla birlikdə cəmiyyətin bəzi seqmentlərində [[əxlaq]]i pozulmalar görülməyə başlanmışdır. Kökdən [[din]]çilik [[cəmiyyət]]də , bu korlanmağa qarşı reaksiya olaraq ortaya çıxmışdır. [[Əxlaq]]i çöküntünün aradan qaldıracagını üçün [[din]]in fəaliyyətinin artması lazım olduğu müdafiə olunmağa başlanmışdır.
=== II səbəb ===
İkinci səbəb müstəmləkəçilik və müstəmləkəçilik sonrası dövrdür. Müstəmləkəçi dövlətlərin müstəmləkə ölkələrdə öz [[mədəniyyət]]lərini yaymağa işləri və yerli [[mədəniyyət]]ləri təzyiq altına almaları hətta onları aşağılamaları müstəmləkə sonrası dövrdə , [[Qərb]] [[mədəniyyət]]lərə olan bağlılığının azalmasına və Qərb fikirlərə qarşı cəmiyyətdə böyük bir müqavimət meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Ayrıca 70lərdən sonra sosializmin zəifləməsiylə birlikdə imperializm əleyhdarlığı da kökdən [[din]]çilik ilə birlikdə yüksəlməyə başlamışdır.
=== III səbəb ===
Üçüncü səbəb olaraq [[qloballaşma]] göstərilməkdədir. [[Qloballaşma]]nın milliyyətçiliyin gücünü zayıflatmasından sonra [[din]] , cəmiyyətdə birləşdirici ünsür olaraq görülmüşdür və bu vəziyyət Fundamentalizm yüksəlməsinə səbəb olmuşdur.
Ümumi xüsusiyyətləri
Fundamentalizm ən əhəmiyyətli xarakteristika xüsusiyyəti din və siyasət arasındakı ayrı-seçkiliyi rədd etməsidir. Ancaq 20-ci əsrdə dinin siyasət üzərindəki təsiri
Kökdən [[din]]çilik ümumi mənasıyla təməl və qurucu olaraq görülən bəzi fikir və dəyərlərə bağlılığı izah edər. Bu təməl və qurucu fikirlər davamlı və dəyişməz bir quruluşa malikdir. Bu vəziyyət fundamentalist fikirlərin qaynağını , müqəddəs sayılan bəzi mətnlərdən almasının bir nəticəsidir. Ancaq kökdən [[din]]çilik dini yazıtlarla bir saxlamaq və ya bunlardan ibarət olduğunu düşünmək doğru olmaz. Çünki [[əxlaq]]i və siyasi bir proqram olaraq istifadə edə bilmək üçün müqəddəs mətnlərin təməllərinə enmək lazımdır. Beləcə daha açıqlayıcı qanunlar əldə edilmiş olar. Bunun yanında harfiyen kitaba görə yaşamaq yerinə mətnləri daha aktivist bir dünyagörüşüylə , yəni tətbiqə istiqamətli şəkildə oxumağı seçmişlər. Ancaq bu vəziyyətin , davamlı və dəyişməz olması lazım olan fikirlər üzərində Şərh fərqinə səbəb olmaması üçün köktendinciler mətni kimin yorumladığına son dərəcə əhəmiyyət verməkdədir. Bu adam dərin inanca , əxlaqi təmizliyə sahib və mübarizənin içində tapılmış bir aktivist olmalıdır. Mətnlərin olduğu kimi alınması yerinə uyğun şəkildə şərh sayəsində Fundamentalizm siyasi eylemcilik və insanları hərəkətə keçirmə qabiliyyəti də böyük dərəcədə artmışdır .
Fundamentalizm ən diqqətə çarpan xüsusiyyətinin müasir dünyaya qəti olaraq kürək çevirməsi olduğu düşünülər. Köktendincilerin , cəmiyyətdəki çürümüşlüğün ancaq köhnənin mənəviyyat dolu "qızıl çağ " ına dönməklə giderilebileceğini düşündükləri doğrudur. Ancaq buradan onların modernizmə tamamilə qarşı olduqları ya da mürtəce olduqları nəticəsində çıxarılmamalıdır . Çünki kökten[[din]]ciler yalnız müəyyən bucaqlardan kəskin şəkildə modernizmə qarşıdırlar. Buna ən açıq nümunə sekülerizm və fərdçiliyə olan qarşı dayanar. Ancaq müasir [[texnologiya]]dan , kütləvi [[informasiya]] vasitələrindən geniş faydalandıqları görülər. Ümumiyyətlə modernizmi din sərhədləri içində ələ alarlar və modernizmin dinə zidd olmayan istiqamətlərini təsdiqləyərlər.
Kökdən dinçilik özündə terrorist bir hərəkət deyil ; ancaq köktendincilerin bəzən şiddət ehtiva edən siyasi hərəkət tərzi mənimsədikləri görülməkdədir. Çünki [[din]] adına hərəkət edərlər və bu yolda atılan hər bir addımın tanrının razılığına səbəb olacağını düşünürlər. Bu vəziyyət kökten[[din]]cilere çox yüksək bir motivasiya təmin edər və şiddət ehtiva edən hərəkətlərdən çəkinmirlər. Məqsəd dünyada tanrı iradəsini hakim etməkdir. Bu səbəblə özlərinə qarşı olanları yalnız fikir ayrılığı olan insanlar deyil , tanrının dünyadakı məqsədlərini maneə törətməyə çalışan kafirlər olaraq görərlər.
== Fundamentalizm və mühafizəkarlıq arasındakı fərqlər ==
Kökdən dinçilik ilə mühafizəkarlıq bir-birlərinə yaxın görünsələr də ikisi arasında açıq fərqlər olur. Məsələn mühafizəkarlıq daha təvazökar , daha balanslı ikən Fundamentalizmte daha uc fikirlərə ya da iti çıxışlara rast gəlmək mümkündür. Mühafizəkarlıq mövcud olanı qorumağa daha uyğundur və davamlılığı müdafiə edər; ancaq kökdən dinçilik açıq şəkildə inqilabçı bir quruluşa malikdir. Mühafizəkarlar elitası qoruma və iyerarxiyanı müdafiə meylindədirlər ; amma köktendinciler bir az daha eşitlikçidirler .
== Fundamentalist Xristianlıq ==
[[Fundamentalizm|Fundamentalist]]
Fundamentalizm dini bir cərəyan kimi, ilk dəfə Amerikada – yevangelist
▲Fundamentalist Xristianlıq ( ing: Fundamentalist Christianity ) Amerikada Evanjelik - Protestant qruplarda 19. əsrin sonlarında ortaya çıxan "təməl " Xristian inanclarına (söz mənasıyla anladıqları İncilin mütləq hatasızlığı , İsanın bakirə Məryəmdən doğumu , İsanın insanlığın günahlarının bağışlanması üçün çarmıxa çəkilməsi , İsanın yenidən doğuşu vs. ) dönməyi müdafiə edən dini cərəyanları təyin etmək üçün istifadə edilər.
xristianlıqda meydana çıxmışdır. 1910–1915-ci illər arasında ABŞ-də bir qrup
yevangelist ilahiyyatçı "Fundamentalizm layihəsi"ni başlatdılar. Bu layihənin əsas
məqsədi Kitabi-müqəddəsə tənqidi metodla yanaşan modernist teologiyaya qarşı
çıxıb, orada verilən bütün bilgilərin hərfi mənada doğruluğunu və yanılmazlığını
isbat etmək idi. Fundamentalizm Protestantlığın beş inanc əsasının müdafiəsinə yönəlmişdi. Bu inanc əsasları aşağıdakılardır:
1)Müqəddəs Kitabın qüsursuzluğu və hərfi mənada (literal) doğru qəbul edilməsi,
==Fundamentalist İslam == ▼
2)İsanın bakirə Məryəmdən möcüzəvi olaraq doğulması
3) İsanın insanların günahlarını bağışlatmaq məqsədilə (kəffarə) özünü qurban etməsi,
4) Öldükdən sonra İsanın bədənən (həqiqi mənada) dirilməsi,
5) Kitabi-Müqəddəsdə qeyd olunan bütün möcüzələrin həqiqi mənada gerçəkləşdiyi, yəni möcüzələrin tarixi fakt olduğuna iman etməkdən ibarətdir.
Ana maddə : İslami kökdən dinçilik
İslam bir dinin adıdır , bu səbəbdən aktyorlara yönümlü bir tərif olaraq müsəlman kökdənçiliyin anlayışını önə çıxarmaq lazımdır. kökdən dinçilik və ya Radikal İslam , İslami anlayışların uc dərəcədə mühafizəkar şərhi üçün istifadə edilməkdədir. İslami Fundamentalizmte Quranın və hədislərin şərhə yer buraxmadan , tam mənasıyla sözü sözünə tətbiq olunması əsasdır. İslami kökdən dinçilik yalnız İslamın fərdi tətbiqləriylə əlaqədar ola biləcəyi kimi , camaatlar və ya daha böyük sosial qruplar səviyyəsində də ola bilər. İslami kökdən dinçilik , əksəriyyətlə Müsəlman ölkələrdə iştirak edən çox sayda dini hərəkət və siyasi partiyanı təyin etməkdə istifadə edilməkdədir. Əl-Qaidə
== Fundamentalist terror ==
Fundamentalist terror , etdiyi dağıdıcı hərəkətləri bir dinə söykəyən terror növünə verilən addır.
Terror hər nə qədər səmavi dinlərin təlimlərində birbaşa iştirak etməsə də müqəddəs mətnlərdə keçən müxtəlif təlqin edir terroristin özü tərəfindən və ya dində imtiyaz sahibi zümrələr tərəfindən , planlanan terrora alət olmaq üçün könüllü olan bir camaata pis məqsəd istiqamətində yorumlamasıyla ortaya çıxar.
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
{{Din fəlsəfəsi |vəziyyət=collapsed}}
{{Xarici keçidlər}}
[[Kateqoriya:Sosiologiya]]
| |||