Fundamentalizm: Redaktələr arasındakı fərq

20-ci əsrdə sekülerizmin mənimsənildiyi ölkələrdə [[din]]in [[cəmiyyət]] üzərindəki fəaliyyəti azalmış , bununla birlikdə cəmiyyətin bəzi seqmentlərində [[əxlaq]]i pozulmalar görülməyə başlanmışdır. Kökdən [[din]]çilik [[cəmiyyət]]də , bu korlanmağa qarşı reaksiya olaraq ortaya çıxmışdır. Əxlaqi[[Əxlaq]]i çöküntünün aradan qaldıracagını üçün [[din]]in fəaliyyətinin artması lazım olduğu müdafiə olunmağa başlanmışdır.

İkinci səbəb [[müstəmləkəçilik]] və [[müstəmləkəçilik]] sonrası dövrdür. Müstəmləkəçi dövlətlərin müstəmləkə ölkələrdə öz mədəniyyətlərini[[mədəniyyət]]lərini yaymağa işləri və yerli mədəniyyətləri[[mədəniyyət]]ləri təzyiq altına almaları hətta onları aşağılamaları müstəmləkə sonrası dövrdə , [[Qərb]] mədəniyyətlərə[[mədəniyyət]]lərə olan bağlılığının azalmasına və Qərb fikirlərə qarşı cəmiyyətdə böyük bir müqavimət meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Ayrıca 70lərdən sonra sosializmin zəifləməsiylə birlikdə imperializm əleyhdarlığı da kökdən [[din]]çilik ilə birlikdə yüksəlməyə başlamışdır.

Ümumi xüsusiyyətləri

[[Şəkil:Dinlər.jpg|thumb|== Fundamentalizmin din və siyasət arasındakı ayrı-seçkiliyə yanaşması]] ==

Fundamentalizm ən əhəmiyyətli xarakteristika xüsusiyyəti din və siyasət arasındakı ayrı-seçkiliyi rədd etməsidir. Ancaq 20-ci əsrdə dinin siyasət üzərindəki təsiri liberal mədəniyyətin yayılması və sekülerizmin inkişafıyla birlikdə yaxşıca məhdudlaşdırılmışdır. Sekülerizm dini yox etməyi amaçlamamıştır ; lakin dinə uyğun bir sahə və vəzifə verməyə , nəticə olaraq dini siyasətdən uzaqlaşdırmağa çalışmışdır. Cəmiyyət və xüsusi ayrı-seçkiliyini kəskin bir şəkildə müdafiə edən liberalizm isə fərdi azadlığı zəmanət altına almağa çalışarkən bir mənada dini də özelleştirmiştir . Halbuki kökdən dinçilik ictimai -— xüsusi ayrı-seçkiliyini rədd etməkdədir. Cəmiyyətdə birləşdirici ünsür olaraq dini yerləşdirər və fərdlərə bir aitlik duyğusu qazandırmağı məqsədlər . Belə ki adam cəmiyyətdən ayrı tutulduğu zaman bir əskiklik hiss etməlidir. Dini fərdi bir məsələ halına gətirmək ictimai korlanma özü ilə gətirər. Fərdlərin cəmiyyətin xeyrini güdmədən hərəkət etməyə başlamasına səbəb olar və bu da ehtiras , cinayət və əxlaqsızlığa gətirib çıxarar. Yeni bir dünya üçün mövcud strukturlar , dini qanunlar üzərinə inşa edilən; [[hüquq]] , [[siyasət]], [[cəmiyyət]] , [[mədəniyyət]] və [[iqtisadiyyat]]ı saxlayan əhatəli bir sistem ilə iştirak dəyişdirməlidir.

Kökdən [[din]]çilik ümumi mənasıyla təməl və qurucu olaraq görülən bəzi fikir və dəyərlərə bağlılığı izah edər. Bu təməl və qurucu fikirlər davamlı və dəyişməz bir quruluşa malikdir. Bu vəziyyət fundamentalist fikirlərin qaynağını , müqəddəs sayılan bəzi mətnlərdən almasının bir nəticəsidir. Ancaq köktendinciliğikökdən [[din]]çilik dini yazıtlarla bir saxlamaq və ya bunlardan ibarət olduğunu düşünmək doğru olmaz. Çünki [[əxlaq]]i və siyasi bir proqram olaraq istifadə edə bilmək üçün müqəddəs mətnlərin təməllərinə enmək lazımdır. Beləcə daha açıqlayıcı qanunlar əldə edilmiş olar. Bunun yanında harfiyen kitaba görə yaşamaq yerinə mətnləri daha aktivist bir dünyagörüşüylə , yəni tətbiqə istiqamətli şəkildə oxumağı seçmişlər. Ancaq bu vəziyyətin , davamlı və dəyişməz olması lazım olan fikirlər üzərində Şərh fərqinə səbəb olmaması üçün köktendinciler mətni kimin yorumladığına son dərəcə əhəmiyyət verməkdədir. Bu adam dərin inanca , əxlaqi təmizliyə sahib və mübarizənin içində tapılmış bir aktivist olmalıdır. Mətnlərin olduğu kimi alınması yerinə uyğun şəkildə şərh sayəsində Fundamentalizm siyasi eylemcilik və insanları hərəkətə keçirmə qabiliyyəti də böyük dərəcədə artmışdır .

[[Fundamentalizm]] insanları hərəkətə keçirmə qabiliyyəti psixoloji və ictimai səviyyədəki funksiyalarından irəli gəlməkdədir. Psixoloji baxımdan baxıldığında kökdən [[din]]çilik naməlum bir dünyada insanlara certainties təqdim edə bilməkdədir. Dini olaraq ən dərin problemlərə sadə və mütləq həllər təqdim edir. Ancaq bu qətilik Fundamentalizm kompleks problemlərə cavab tapmaqda məcburiyyəti da səbəb olmaqdadır. Sosial baxımdan baxıldığında isə iqtisadi olaraq kafi səviyyəyə çata bilməmiş insanların köktən [[din]]çiliyə daha çox maraq duyduqları görülməkdədir. Sosial ədalət və ictimai nizam ümidi təqdim etməsi baxımından kökdən dinçilik[[din]]çilik , [[Sovetlər Birliyi]]nin dağılmasından sonra sosializmin yerini almışdır.

== Fundamentalist Xristianlıq ==

İslam bir dinin adıdır , bu səbəbdən aktyorlara yönümlü bir tərif olaraq müsəlman kökdənçiliyin anlayışını önə çıxarmaq lazımdır. kökdən dinçilik və ya Radikal İslam , İslami anlayışların uc dərəcədə mühafizəkar şərhi üçün istifadə edilməkdədir. İslami Fundamentalizmte Quranın və hədislərin şərhə yer buraxmadan , tam mənasıyla sözü sözünə tətbiq olunması əsasdır. İslami kökdən dinçilik yalnız İslamın fərdi tətbiqləriylə əlaqədar ola biləcəyi kimi , camaatlar və ya daha böyük sosial qruplar səviyyəsində də ola bilər. İslami kökdən dinçilik , əksəriyyətlə Müsəlman ölkələrdə iştirak edən çox sayda dini hərəkət və siyasi partiyanı təyin etməkdə istifadə edilməkdədir. Əl-Qaidə [ 5] [6 ] [7] və Hizbullah [8 ] [ 9] [ 10] [11 ] kimi bəzi radikal İslamçı qruplar isə çox sayda ölkə tərəfindən terrorist olaraq təyin olunmaqdadır. İslami kökdən dinçilik termini zaman zaman İslami qaydaların Qərb ölkələrində dövlətin dünyəvi qanunlarının üstündə tutulması istəklərini əhatə edəcək şəkildə də istifadə edilər.