Puebla

Principales llocalidaes del Estáu de Puebla
	Fonte: INEGI .

Puebla
Alministración
País	Méxicu
ISO 3166-2	MX-PUE
Tipu d'entidá	estáu de Méxicu
Capital	Puebla de Zaragoza
Gobernador de Puebla (es)	Sergio Salomón Céspedes
Nome llocal	Puebla (es)
Xeografía
Coordenaes	19°00′13″N 97°53′18″W / 19.0036°N 97.8883°O
Superficie	34306 km²
Llenda con	Oaxaca, Guerrero (es) , Estado de Veracruz (es) , Hidalgo, Tlaxcala (es) , Estáu de Méxicu y Morelos (es)
Puntu más altu	Citlaltépetl (es)
Altitú media	1704 m
Demografía
Población	6 168 883 hab. (2015)
Densidá	179,82 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC−06:00
Fundación	1824
	puebla.gob.mx

Puebla ye unu de los trenta y un estaos que, xunto cola Ciudá de Méxicu, formen los Estaos Xuníos Mexicanos. La so capital y ciudá más poblada ye Puebla de Zaragoza.

Ta allugáu na rexón este del país, llindando al norte con Tlaxcala y Hidalgo, al nordeste con Veracruz, al sur con Oaxaca, al suroeste con Guerrero y al oeste con Morelos y l'estáu de Méxicu. Con 6 168 883 habs. en 2015 ye'l cuartu estáu más pobláu —por detrás del Estáu de Méxicu, Veracruz y Jalisco— y con 168,56 hab/km² ye'l sestu más densamente pobláu, por detrás del Estáu de Méxicu, Morelos, Tlaxcala, Aguascalientes y Guanajuato.^[1] Foi fundáu'l 21 d'avientu de 1823.

L'estáu de Puebla foi de gran importancia na historia de Méxicu. Dientro d'él hanse topáu los restos más antiguos del cultivu de maíz y camotes na rexón de Tehuacán; foi l'escenariu de ciudaes prehispániques tan importantes como Cantona y Cholula. Mientres la dómina virreinal, la ciudá de Puebla aportó a la segunda ciudá n'importancia de la Nueva España, gracies al so allugamientu estratéxicu ente la Ciudá de Méxicu y el puertu de Veracruz.

A finales del sieglu XIX, l'estáu foi unu de los primeros n'industrializase, gracies a la introducción de telares mecánicos que favorecieron el desenvolvimientu de les actividaes testiles. Con too y con eso ello, en feches más recién, conceyos de les rexones Mixteca, de la Sierra Norte y de la Sierra Negra convirtiéronse en expulsores netos de población, que los sos destinos principales son la Ciudá de Méxicu, y dende va dos décades a los Estaos Xuníos.

Historia

Puebla na dómina prehispánica

Puebla de Zaragoza, asitiada a la porción central y media del valle poblano sobre 2 mil 200 metros d'altitú, ye'l centru d'una de les rexones de clima templáu, templáu, con asentamientos humanos bien antiguos nos que güei ye'l territoriu mexicanu. L'área onde s'atopa la ciudá tien distintes eminencies topográfiques que la llinden en trés de cuatro estremos. Al norte alcuéntrase'l acueyametepec, güei conocíu como Loreto y Guadalupe; al este'l cuetu de amalucan conocíu como'l tepoxuchil que marca l'estremu oeste de Tepeaca, siguíu de los cuetos de la calera, les navayes y finalmente'l chiquihuite. Al oeste'l cuetu centepec güei San Juan, al estremu sur, en nidiu pendiente. Ábrese'l valle de Atlixco y Valsequillo.

El valle de Tehuacán, que se caracteriza por ser una rexón seca y con pocos recursos pa la sobrevivencia humana, foi nos más antiguos tiempos de la ocupación humana en Puebla unu de los sitios más importantes. Mientres la etapa lítica, qu'empieza cola llegada del home a Méxicu (alredor del añu 30000 e. C.) y conclúi escontra'l 7000 e. C., colos primeros nicios d'agricultura, el valle de Tehuacán foi l'escenariu del desenvolvimientu d'un grupu humanu que col tiempu habría de convertise n'unu de los primeres cultivadores del maíz en Mesoamérica. Los nicios más antiguos de la presencia humana en Puebla provienen d'El Riego, fechaos con carbonu 14 nel añu 20000 e. C.^[2] Los ocupantes d'El Riego emplegaben una teunoloxía lítica bien simple, na que la falta de puntes de proyeutil ye carauterística. Les ferramientes taben empobinaes a l'actividá pañadora y el procesamientu de vexetales, según l'aprovechamientu de pequeñes especies animales.

Mientres los siguientes horizontes de la etapa lítica, nel cenolítico y el protoneolítico, tuvo llugar na rexón de Tehuacan el desenvolvimientu de l'agricultura del maíz. Recién investigaciones punxeron en dulda que la doma d'esta cebera tuviera llugar en Méxicu, y apunten a que se trata d'un cultivu de los Andes peruanos. Si esto ye ciertu, puede dicise que los ocupantes del valle de Tehuacán tuvieron bien tempranos contactos con Suramérica. De lo contrario, la rexón siguiría siendo'l sitiu onde s'atoparon los restos más antiguos de l'agricultura del maíz, fechaos ente l'añu 6500 e. C. y 2500 e. C. Les muertes topaes son pequeños jilotes (canutos de maíz) fosilizaos atopaos en delles cueves de les sierres qu'arrodien Tehuacán, según ferramientes de piedra acomuñaes al so procesamientu, como'l metate. Los sitios onde s'atoparon estes evidencies conformen lo que se denomina "Complexu Coxcatlán", que ye'l nome del so sitiu más representativu.

Mientres el periodu Preclásicu Tempranu, el valle de Tehuacán tamién foi unu de los escenarios onde primero se desenvolvió la cerámica mesoamericana. La cerámica ye tomada polos arqueólogos qu'estudien Mesoamérica como una traza definitoria de la vida sedentaria. Quiciabes el más antiguu de tolos asentamientos humanos en Méxicu ye Ajalpan, tamién nel valle de Tehuacán, onde s'atopó una estructura circular de piedra, fechada nel añu 3000 e. C. Nesti sitiu tamién s'afayaron restos de tecomates (recipientes de folla con forma casi esférica) que fueron fechaos nel añu 2300 e. C., unos cientu cincuenta años más tarde que la primer cerámica de Puertu Marqués, na mariña de Guerrero. Escontra'l final d'esta primer parte del Preclásicu, Tehuacán pasaría a convertise nuna rexón periférica del área Centro de Méxicu. No que güei ye'l territoriu poblano, el valle de Puebla-Tlaxcala convirtióse entós nuna rexón de suma importancia, siempres amestada coles grandes ciudaes del valle de Méxicu.

Escontra'l sieglu XII e. C., nel valle de Puebla surdió un complexu de poblaciones agrícoles que taben integraes nuna amplia rede d'intercambiu comercial apoderada polos olmeques. Ente estes taben Amalucan, Totimehuacan, Les Boques y Cholula. Esta postrera haber de convertir col tiempu na protagonista de la historia precolombina de la cuenca alta del Ríu Atoyac. Mientres el periodu Clásicu foi una importante aliada de Teotihuacan, y al cayente d'ésta, Cholula vivió una de les sos dómines de mayor apoxéu. Competía por aquel tiempu con Cantona, una ciudá alcontrada nel valle d'Oriental. Mentanto, nel sur, Acatlán^[3] convertir n'unu de los centros más importantes de la cultura Ñuiñe, dedicáu al comerciu de la cochinilla y otros productos de la Mixteca Baxa. Cerca del sieglu VII, na sierra Norte de Puebla florió Yohualichán, una ciudá rellacionada cola cultura totonaca d'El Tajín, a la que la so arquiteutura asonsaña.

A la cayida de Teotihuacan, asocedida nel sieglu VIII d. C., la rexón del valle de Puebla vio una de les dómines de mayor rellumanza de Cholula, la vieya ciudá de Quetzalcóatl. Sicasí, esta ciudá, que aportó a una de les más grandes de Mesoamérica foi abandonada pola mayor parte de los sos pobladores. Sicasí, na Sierra Madre Oriental, Cantona tomaba'l relevu como una de les grandes ciudaes del epiclásico mesoamericanu. Cantona competía con El Tajín y los sos estaos satélite (como la mesma Yohualichán) pol control de les rutes comerciales del golfu de Méxicu. Escontra'l sieglu X de nuesa yera, Cantona tornó como la mayor parte de los centros rexonales del epiclásico. Un sieglu más tarde, los migrantes chichimeques que veníen del norte poblaron nuevamente Cholula.

Mientres esti nuevu periodu d'ocupación humana, Cholula convirtióse nuevamente nuna de les ciudaes más importantes de Mesoamérica. Por ello, recibió'l nome de Tollan-Chollollan, que la alzaba al mesmu rangu que tuvieron la Tula histórica y Teotihuacan. Según delles interpretaciones del códiz Nuttall, Cholula pudo ser la gran aliada nahua del señor Ocho Venado, el señor mixteco que nel sieglu XI entamó una campaña de conquistes nel Mixtecapan. Anque nun foi independiente de los grandes centros de poder del valle de Méxicu, Cholula ocupó un papel bien importante na política del periodu Posclásico de Mesoamérica. Foi una aliada importante de los mexiques nel valle de Puebla-Tlaxcala, lo mesmo que Huejotzingo. Por ello, cuando los españoles llegaron a Méxicu, Cholula foi l'escenariu d'una masacre perpetada polos recién llegaos y los sos aliaos tlaxcaltecas y zempoaltecas.^[4]

Conquista

Los españoles llegaron a les mariñes del Golfu de Méxicu en 1519. La condición de sometimientu de dellos pueblos indíxenes de Mesoamérica al poder del Estáu mexicanu favoreció l'establecimientu de delles aliances ente los recién llegaos y los nativos. Los totonacas de Cempoala (anguaño en Veracruz) fueron unu de los primeros pueblos n'aliase a los españoles, viendo nellos una posibilidá de lliberar del dominiu de la Triple Alianza. A partir d'ende, los españoles enfusaron escontra'l Altiplanu al traviés de la Sierra Norte de Puebla, siendo los primeros europeos que la cruciaron, faciendo paraes en Zautla y Ixtacamaxtitlán, pa llegar al valle de Puebla-Tlaxcala, onde los tlaxcalteques usaron a los otomíes de Tecóac como una primer llinia de defensa. Viendo que los otomíes fueron incapaces de detener la meyora de los españoles y los sos aliaos de la mariña norte del Golfu, los gobernantes de la República de Tlaxcala decidieron aliase a los recién llegaos, tamién como un mediu de desfacer del xugu mexica.^[5]

El 18 d'ochobre, los españoles y los sos aliaos indíxenes atacaron la ciudá de Cholula. Los tlaxcaltecas pretextaban qu'esta intervención foi en respuesta al asesinatu d'un unviáu so a la ciudá, pa pidi-yos que se xunieren a ellos y a los españoles. Sicasí, les versiones recoyíes por otros testos d'autoría non tlaxcalteca apunten a que fueron éstos los qu'enguizaron a los españoles contra Cholula y Huejotzinco, a los que consideraben aliaos de los tenochcas y por tanto, enemigos de los tlaxcaltecas.^[6]

Los españoles avanzaron pol valle Poblano-Tlaxcalteca con aldu al poniente pola rexón d'Huexotzinco, d'onde llegaron al puntu que se conoz na actualidá como Pasu de Cortés, na Sierra Nevada. D'ende siguieron Méxicu-Tenochtitlan, d'onde fueron espulsaos por Cuitláhuac el 30 de xunu de 1520. Ayudaos polos indíxenes, los invasores abellugar en Tlaxcala dende onde atacaron delles poblaciones con presencia mexica o aliaes a Tenochtitlan, ente elles Huexotzinco, Tepeaca, Itzocan y Cuauhquechollan. En Tepeaca, Cortés estableció una población española, y el pobláu indíxena tomó'l nome de "Segura de la Frontera" en 1520. Darréu, los habitantes d'estos pueblos terminaríen per aliar se a los españoles na campaña final contra los mexicas y n'otres campañes de conquista. Por casu, la xente de Cuauhquechollan acompañó a Pedro de Alvarado na so travesía a Guatemala.^[7]

Virreinatu

Motolinía. Ye probable que fuera'l mesmu guardián de Tlaxcala quien realizara'l trazu de la ciudá de Puebla, atribuyíu legendariamente a los ánxeles.

De manera alterna a la conquista militar española, en Nueva España realizó una activa cristianización de los pueblos nativos. Ello ye que una de les razones que sirvieron pa xustificar la ocupación española d'América foi la espansión de la relixón cristiana ente los nativos.^[8] Nel territoriu de Puebla enfusaron primero los franciscanos, qu'acompañaron a los espedicionarios españoles en Nueva España mientres los primeros años dempués de la cayida de Tenochtitlan. Los franciscanos construyeron establecimientos conventuales especialmente nel centru de la provincia de Puebla, en poblaciones como Tecamachalco, Tepeaca, Tecali, Quecholac, Cholula, Huaquechula, Zacatlán (Sierra Norte) y Tehuacán. Los dominicos estableciéronse principalmente nel sur del estáu —Izúcar, Tepexi, Huehuetlán— y los agustinos nel norte —Xicotepec— y suroeste de la provincia —Tlapa, Chiautla, Chietla—.^[9]

Dempués de peracabada la conquista española de Méxicu-Tenochtitlan, nel territoriu de Puebla tuvo llugar el repartimientu de dominios pa los españoles y la asignación d'encomiendes d'indios a quien participaron na Conquista. Pero daos los privilexos que se concedieron a Tlaxcala, les poblaciones de la rexón del valle Poblano-Tlaxcalteca fueron protexíes por un estatutu especial d'autogobiernu indíxena, a lo menos nominal. Acordies con lo convenío, les poblaciones tlaxcaltecas quedaron llibres, y punxéronse restricciones al establecimientu d'españoles neses rexones, anque ello nun torgar que de fechu hubiera españoles qu'acosaren a los tlaxcaltecas obligándolos a trabayar pa los conquistadores. Ante la situación de les rellaciones tirantes ente españoles ya indíxenes que quitaba nel valle, la Segunda Audiencia de la Nueva España concedió'l permisu pa poblar la rexón de Tlaxcala con españoles.^[10] La nueva población española, fundada como Puebla de los Ángeles el 16 d'abril de 1531^[11] en 1531, establecer nuna rexón que, acordies cola lleenda, foi señaláu polos ánxeles a Julián Garcés, obispu de Tlaxcala. Sicasí, ye posible que fueren los franciscanos de Tlaxcala, ente ellos Toribio de Benavente —conocíu como Motolinía, qu'en náhuatl quier dicir El que s'aflixir— los qu'escoyeron el sitiu onde se llevantó la nueva población española.

La posición estratéxica de Puebla ente'l valle de Méxicu y la mariña del golfu de Méxicu xugó un papel importante nel desenvolvimientu de la historia virreinal poblana. La ciudá de Puebla convertir en pasu obligáu del comerciu ente la capital novohispana y el puertu de Veracruz; esti postreru yera'l puntu pol que se realizaba'l mayor tráficu comercial ente la Nueva España y la so metrópolis. Acordies con reportar unviaos pol oidor especial, Juan Salmerón, la nueva población taba espolletando rápido, atrayendo tamién pobladores indíxenes y a una bona parte de los recién llegaos al virreinatu. L'ésitu de Puebla implicó enfrentamientos colos encomenderos, que víen amenaciaos futuros repartimientos de tierres y mano d'obra indíxena. L'ésitu de la población foi argumentu pa solicitar al rei d'España l'abolición d'alcabales, la creación d'una encomienda municipal col pueblu de Totimehuacan, el treslláu del obispáu de Tlaxcala a Puebla y la creación d'una audiencia provincial. Sicasí, un hinchente acabó cola primer fundación de Puebla a veres del ríu San Francisco, polo que se fixo necesariu treslladala a otru sitiu más seguru. El treslláu de la población nun la quitó de los privilexos que llograra —como la prestación de trabayu per parte de los indíxenes del valle de Puebla-Tlaxcala—. En 1532 foi expedida la cédula qu'alzaba a Puebla a la categoría de ciudá, anque'l documentu llegó a la Angelópolis hasta 1533, quiciabes reteníu poles autoridaes virreinales na capital. Nesi añu l'Audiencia nomó un correxidor para Puebla, Tlaxcala y Cholula que sesionaría con un cabildru propiu. En xunetu de 1533, el cabildru de Méxicu presentó una quexa contra la ciudá de Puebla ante'l Conseyu d'Indies, argumentando que Puebla esplotaba a los aliaos españoles na conquista de Méxicu —los tlaxcalteques— y quitaba a la capital de los tributos que-y debíen rindir los indíxenes de la rexón. La demanda esixía concluyir colos privilexos para Puebla, lo qu'asocedió un añu más tarde.^[10]

Los fértiles valles de la provincia de Puebla —como Atlixco, Puebla-Tlaxcala y Izúcar— convertir en productores de bona parte de les ceberes y otros insumos del campu que se destinaben al consumu de la Ciudá de Méxicu y la Angelópolis. La prosperidá de la ciudá de Puebla favoreció la rápida urbanización d'esa llocalidá, que foi enguapecida con grandes construcciones civiles y relixoses.

Escontra'l sieglu XVIII, Puebla yera reconocida pola calidá del so trigu y farina. Cientos de molinos estableciérense nes riberes del Atoyac, y los escedentes de la producción esportar a les Antilles y Centroamérica. La cría del ganáu lanar coadyuvó al desenvolvimientu de la industria testil, que la so producción yera consumida por numberosos obrajes que se convirtieron en pilastres de la economía de Nueva España. Otres industries desenvolviéronse paralelamente, como la de les teles d'algodón, xabón, sombreros, talabartería, oxetos de cobre y fierro y sobremanera, la so famosa y reputada cerámica de talavera poblana; industries que persisten hasta la fecha.^[12]

La Guerra d'Independencia na intendencia de Puebla

Al empecipiase la Guerra d'Independencia de Méxicu, la intendencia de Puebla amosóse como una de les más lleales al gobiernu español. L'intendente Manuel de Flon, conde de la Cadena, foi llamáu pa reforzar al exércitu realista na Batalla del Monte de les Cruces, onde los insurxentes al mandu de Miguel Hidalgo y Costilla ganaron a los españoles anque nun avanzaron finalmente sobre la capital novohispana. Les tropes de Flon, en compañía de Calleja acosaron a les tropes insurxentes hasta Guadalaxara, solmenándo-yos una serie de derrotes que depués terminaron la primer etapa de la guerra. Sicasí, na Batalla de la Ponte de Calderón l'intendente de Puebla resultó muertu en combate. L'altu cleru poblano tamién s'amosaba favorable a la causa realista, inclusive, l'obispu González del Campillo llegó a acusar a Hidalgo de formar parte d'una conspiación francesa pa poner a los reinos españoles sol dominiu de Napoleón.^[13]

Tres el fusilamiento de los primeros xefes insurxentes en 1811, en Puebla fortaleciéronse los incipientes biltos rebalbos que surdieren na Sierra Norte. Nesta zona, la rebelión fortalecer al mandu de José Francisco Osorno. Tamién s'amosaben allegaos a los independentistes la rexón d'Izúcar y Tehuacán, y, especialmente, en Tlapa, nel sur de la intendencia, onde los rebeldes poner so les órdendes de José María Morelos y Pavón. Les negociaciones entamaes pol gobiernu virreinal al traviés del obispu de Puebla en 1811 resultaron un fracasu, yá que la Xunta de Zitácuaro negar a recibir l'indultu, lo mesmo que Morelos cuando s'entrevistó con un unviáu de González de Campillo en Tlapa. Mentanto, nel norte, Osorno estableciera un gobiernu provisional en Zacatlán. Los insurxentes de la Sierra Norte apoderáronse en delantre d'una importante zona del norte de Veracruz, según del norte de la intendencia de Méxicu, incluyendo posiciones tan importantes como Tulancingo, Real del Monte y Pachuca. Colos recursos tomaos de les mines de la rexón Osorno financió la creación de reximientos en Huamantla y San Juan de los Llanos.

Nel sur, Izúcar recibía a Morelos n'avientu de 1811, de la que la meyora de Valerio Trujano na Mixteca poblana formaba un corredor insurxente ente'l valle de Izúcar y el valle de Tehuacán. El 23 de febreru de 1812, el realista Ciríaco del Llanu sitió Izúcar, anque nun pudo tomar la plaza y tuvo qu'allegar a sofitar a Calleja y les tropes que sitiaben en Cuautla a los insurxentes. Tres la so victoria en Cuautla el 2 de mayu de 1812, Morelos y les sos tropes dirixir a Izúcar. Al mandu de 2.000 soldaos quedó Mariano Matamoros nesta población, ente que Morelos y el restu del Exércitu Insurxente dirixir a Tehuacán —que fuera tomada'l 3 de mayu de 1812 polos independentistes encabezaos pol cura de Tlacotepec, José María Sánchez—, sofitaos por Trujano que controlaba la Mixteca. Mentanto, la ciudá de Puebla yera afarada por una epidemia. Esta situación d'emerxencia obligó a la intendencia y al conceyu de la ciudá a tomar delles midíes, incluyíes la construcción d'un hospital y la del Fuerte de Loreto, ante la posibilidá d'un ataque de los insurxentes, que pa esi añu atópase en places cercanes como Atlixco y Tepeaca, amás de controlar el norte de la intendencia.^[14] Nel oriente, la victoria de Nicolás Bravo en San Agustín del Palmar el 12 d'agostu de 1812 ponía nuevamente a les autoridaes de la ciudá de Puebla n'alerta, yá que esta victoria insurxente cortaba'l pasu ente la Angelópolis y el puertu de Veracruz.

En payares de 1812, Morelos abandonó Tehuacán pa dirixise a la ciudá d'Oaxaca, ciudá que tomó a final d'esi añu. Al empecipiar 1813, xunióse-y en Oaxaca el xeneral Matamoros procedente dende Izúcar. N'abril d'esi mesmu añu, Morelos y la so tropa travesaron el sur de les intendencies d'Oaxaca, Puebla y Méxicu pa dirixise a Acapulco, que foi rindida por completu del 20 d'agostu de 1813 cola rindición del Fuerte de San Diego. Nel norte de la intendencia, Osorno ganó a los realistes en Zacatlán, de cuenta que los insurxentes arrodiaron la segunda ciudá de la Nueva España pel norte, l'oriente y el sur. Tres la celebración del Congresu de Chilpancingo nel sur de la intendencia de Méxicu, los insurxentes sufrieron una serie de derrotes que los llevaron a perder delles de les sos posiciones más importantes.

Nel territoriu poblano, l'enfrentamientu ente Juan Nepomuceno Rosáins (comandante de Tehuacán) y Ignacio López Rayón (aliáu de los rebeldes de Zacatlán) favoreció delles victories realistes na intendencia, ente elles, tomar de Tehuacán y de Zacatlán, anque esta última ciudá sería recuperada por Osorno pocu tiempu dempués. Les divisiones de los insurxentes poblanos y la derrota de Miguel Negrete, unu de los principales xefes de la insurxencia en Puebla, fueron los fechos que marcaron l'añu de 1814 pa los independentistes poblanos. Nesi mesmu añu foi promulgada la Constitución de Apatzingán, yá col Congresu de Chilpancingo en fuga ante la persecución realista. Na so fuxida, Morelos condució a los miembros del congresu a Uruapan (Michoacán) y en setiembre de 1815 intentó llevalo a Tehuacán (Puebla), anque foi prindáu en Tezmalaca y fusiláu el 22 d'avientu de 1815 en San Cristóbal Ecatepec (Méxicu). Los miembros del Congresu llegaron a Tehuacán, onde fueron recibíos por Manuel Mier y Terán. Sicasí, les diferencies ente los diputaos y el xeneral Mier y Terán facilitaron la derrota de la insurxencia nesa plaza. El congresu foi eslleíu a propuesta de Mier y Terán el 15 d'avientu de 1815.^[15]

Dempués d'esi episodiu, Mier y Terán propunxo que s'escoyera un nuevu cuespo de gobiernu, pero salvu José Francisco Osorno, nengunu de los otros xefes insurxentes sofitó la propuesta. En 1816, el norte de Puebla foi recuperáu polos realistes qu'encabezaba Manuel Concha. Zacatlán foi ocupada polos españoles el 20 d'agostu, con ayuda de numberosos insurxentes que pasaron al bandu contrariu. Osorno fuxó a Tehuacán, que per esos díes tamién enfrentaba l'acoso de los españoles. N'avientu, la población foi sitiada polos españoles. El 19 de xineru de 1817, Mier y Terán entró en negociaciones col gobiernu virreinal. N'asegurando amnistía pa los participantes nel conflictu, incluyendo a los realistes que pasaron a la insurxencia mientres el sitiu, Mier y Terán rindió la plaza de Cuetu Coloriáu'l 21 de xineru.^[16]

Cola rindición de los insurxentes en Tehuacán y Zacatlán, el movimientu insurxente quedó práuticamente escastáu na intendencia de Puebla, tal como escribió Ciriaco del Llanu en febreru de 1817. Sicasí, la restauración de la Constitución de Cádiz en 1820 xeneró un panorama d'inestabilidá política. L'obispu Antonio Joaquín Pérez —que como diputáu a les Cortes pola intendencia de Puebla sofitara la revolución de los perses en 1815— pronunciábase a favor del gobiernu lliberal, pero la Ilesia en realidá taba considerando la posibilidá de sofitar la restauración del absolutismu. La eleición de les diputaciones provinciales foi motivu de disgustu pa la intendencia de Puebla, que foi incorporada a la diputación de Méxicu. El conceyu de la Angelópolis primió por que se estableciera una diputación poblana y un consuláu comercial na ciudá, pero foi reprimíu pol intendente Del Llanu.

Creación del estáu de Puebla

La evolución territorial de Puebla ye un procesu pol que se fueron definiendo les fronteres d'esi estáu mexicanu. Los sos antecedentes remontar a la dómina virreinal, cuando se fundó la ciudá de Puebla y darréu creóse la provincia del mesmu nome. Mientres la dómina de les reformes borbóniques a la organización de los dominios americanos, la provincia de Puebla convertir na intendencia del mesmu nome. El reglamentu provisional del primer Imperiu Mexicanu, qu'adquirió la so independencia en 1821, dispunxo que les antigües intendencies del virreinatu alzar en provincies col mesmu territoriu que tuvieren mientres la dómina virreinal. Mientres los meses de 1823 que trescurrieron ente la cayida del Imperiu y l'establecimientu de la República asocedió un alderique sobre la forma de gobiernu qu'adoptaría'l país. Primero que fuera aprobáu pol Congresu Constituyente, Puebla adoptó un gobiernu autónomu como estáu llibre'l 23 d'avientu de 1823.^[17]

Sieglu XX

A principios del sieglu XX, en Puebla, la llucha armada foi protagonizada por una familia que simpatizaba colos ideales de Francisco I. Madero, incluyíos nel Club Anti-rreeleccionista, que para aquel entós abanderaba la candidatura opositora al réxime de Porfirio Díaz, que dempués de 30 años, concretó gracies al fraude eleutoral y d'atrabancar la campaña presidencial de Madero, la so séptima reeleición. Aquella familia yera la de los hermanos Serdán, el papel que xugaron los hermanos Serdán foi determinante pal entamu de la llucha armada na rexón y el país. El réxime profirista crea un ambiente de desigualdá social, por cuenta de ello los Hermanos Aquiles, Carmen y Máximo Serdán son los primeres partes de la combalechadura en contra d'esti gobiernu. El 19 de xunetu de 1909, llevar a cabu la primer xunta del Club Anti-rreeleccista, polo que'l gobiernu estatal sigue bien de cerca los pasos de la familia, y empecipia les aiciones pa buscar armes y a los rebeldes en redolada a la casa de la familia, allugada na cai 6 oriente del centru de la ciudá de Puebla. Y foi entós cuando'l 18 de payares de 1910, atopar nun feroz enfrentamientu, el xefe de la policía Miguel Cabrera y los hermanos Serdán. El primeru cai muertu y más tarde preséntense refuerzos, el batallón 1 y 17 según el Zaragoza. L'enfrentamientu duru más de tres hores, Máximo Serdán pierde la vida'l mesmu día, el so hermanu Aquiles a otru día, en cuantes que la so hermana Carmen y la madre d'ellos doña Carmen Alatriste fueron conducíes a la cárcel.

Movimientu Popular Poblano (1962-1981)

1962: Movimientu pola Reforma Universitaria y el Movimientu pola Reforma Universitaria (MRU).
1963: Lluches de los vendedores ambulantes y les movilizaciones en contra de l'alza a les tarifes.
1966: Movilización de ciudadanos pola vivienda.
1968: Movimientu estudiantil.
1970: Movilizaciones en contra de la carestía na vida, llucha de los trabayadores ferrocarrileros, llucha de los trabayadores de Volkswagen, llucha de trabayadores del maxisteriu , llucha de llabradores pela tierra y la llucha de los universitarios.
1971: Siguen les lluches de 1970, sacante a llucha de los universitarios.
1972: Movilizaciones del sindicatu de Volkswagen, movilizaciones de los vendedores ambulantes, movimientu universitariu, movimientu popular y lluches de lletricistes, lo mesmo que de ferrocarrileros, amás de la llucha del Conseyu Universitariu.
1973: Llucha intensa de los vendedores, invasiones de tierra y la llucha universitaria.
1974: Llucha de ciudadanos pola vivienda, llucha per parte de los lletricistes, fuelgues obreres na industria testil entamaes pola "FROC-CROC" y la fuelga entamada pola CTM.
1975: Eleición del rector de la "UAP", presentación del Programa de Reforma Universitaria y Movimientu de los vendedores na "28 d'Ochobre".
1976: Movimientu de los choferes d'Autobuses Xuníos, Movimientos de vendedores y ferrocarrileros, fuelga d'académicos de la Universidá de les Amériques y la derrota del enclín democráticu polos lletricistes.
1977: Movimientu de los trabayadores de los Tresportes Estrella d'Oru, fuelga de trabayadores del hospital Tamariz y Haro.
1979: Fuelga de los telefonistes.
1981: Movimientu magisterial, Movimientu de los obreros de "Z" y la eleición del rector de la UAP, amás de la división de la esquierda universitaria.^[18]

Mientres la segunda metá del sieglu XX, el panorama yera distintu, la ciudá de Puebla se tranformó sobremanera nel ámbitu social, estos cambeos acompañaron a Méxicu nel añu de 1968, perfilándola como una ciudá moderno y colonial. que depués nel añu de 1987 ye declarada Patrimoniu Cultural de la Humanidá pola UNESCO.

Sieglu XXI

El 4 de xunetu de 2007 asocedió una traxedia na Sierra Negra de Puebla. Cerca del pueblu de San Miguel Eloxochitlán un autobús con más de 50 pasaxeros foi soterráu por un ádene causáu poles fuertes agües nel estáu de Puebla. L'Exércitu Mexicanu aplicó'l Plan DN-III-Y y los cuerpos de salvamentu rescataron cerca de 36 cuerpos y diose por terminada la maniobra de rescate unos díes dempués. El gobernador Mario Marín y el presidente Felipe Calderón espresaron el so pesar por esti acontecimientu. El branu de 2007 viose avafáu por agües fuertes y continues y descensu na temperatura.

Xeografía

Puebla ocupa la 21ª posición ente les 32 entidaes federatives mexicanes pola so superficie de 34.251 quilómetros cuadraos.^[19] Llenda al norte col estáu d'Hidalgo; al este, col estáu de Veracruz; al sur, con Oaxaca y Guerrero; y al poniente colos estaos de Morelos, Méxicu, Tlaxcala y Hidalgo. Nun tien salida al mar, anque hasta antes de 1849, cuando foi creáu l'estáu de Guerrero, tenía una salida al Océanu Pacíficu, y tamién tuvo'l control del partíu de Tuxpan, que pasó a ser parte del estáu de Veracruz. La mayor parte del territoriu poblano atopar nel Exa Neovolcánico Tresversal. El clima ye distintu ente rexones, y va del fríu de los altos montes al templáu semidesierto de la Mixteca.

Relieve

L'estáu de Puebla alcontrar na rexón central de Méxicu, al oriente de la capital de la república. El so territoriu ta llenu de contrastes, anque les cañaes y les serranías son una constante na mayor parte d'él. El centru del estáu ta ocupáu por él valle de Puebla-Tlaxcala, compartíu con Tlaxcala. Esti valle ye ampliu y de clima templáu, con una altitú permediu de 2.160 metros sobre'l nivel del mar (msnm). Forma parte de la provincia fisiográfica X del Exa Neovolcánico.

Principales elevaciones del estáu de Puebla

Nome	msnm
Volcán Citlaltépetl	5 610
Volcán Popocatépetl	5 500
Volcán Iztaccíhuatl	5 220
Volcán Sierra Negra	4 580
Fonte: INEGI^[20]

El llende poniente del valle de Puebla ye la Sierra Nevada, formada esencialmente polos volcanes Popocatépetl y Iztaccíhuatl. Algama altores cimeros a 5.000 msnm. Los cumes d'estos volcanes ocupen el segundu y tercer puestos pola so elevación a nivel nacional, y de normal taben cubiertes de nieve mientres tol añu.^[21] El Popocatépetl ye un volcán activu al que se-y calculó una edá de 23 mil años, y convirtióse n'unu de los más xixilaos del mundu depués del aumentu na so actividá volcánica.^[22] La Sierra Nevada señala'l llende poniente del valle Poblano-Tlaxcalteca y la frontera ente Puebla y los estaos de Méxicu y Morelos.

Al sureste de la Sierra Nevada, la Exa Neovolcánico alluga numberosos pandos. La más inmediata ye'l malpaís de Nealtican, un depósitu de material volcánico, arenosu y cascayosu, qu'alluga un mestu monte de pinu-encino. Darréu al sur del malpaís y al suroeste del valle poblano-tlaxcalteca estiéndese'l fértil valle de Atlixco. Al sur d'esti valle empieza la Mixteca Poblana, de abrupto relieve. Ente los cuetos que conformen la Sierra Mixteca —formada en realidá por numberosos cordales— atópense dellos valles de clima templáu semiseco. Pola so importancia económica destaquen el Valle de Matamoros. Otros valles enclavaos na Mixteca son los de Chiautla y Acatlán, más baxos que'l de Matamoros. Los valles de la Mixteca apenes devasen los 1.000 msnm, y los montes que los arrodien difícilmente algamen los 2.000 msnm nos puntos más altos. La mayor altitú de la rexón ye'l cuetu Tecorral, nel conceyu d'Izúcar de Matamoros, con 2.060 msnm.

Al oriente de la Mixteca Poblana atópase'l valle de Tehuacán, que ye una planicie allargada que s'estiende dende'l Valle de Tepeaca(qu'abarca los conceyos de Tepeaca y Tecali d'Herrera) —pasu ente'l Poblano-Tlaxcalteca y el valle tehuacanero— hasta'l sureste del estáu. Na llende con Oaxaca, el Valle de Tehuacán dase llugar a la Cañada de Cuicatlán, que ye un conxuntu de falles aniciaes pol plegamientu del Exa Neovolcánico, la Sierra Madre Oriental y la Sierra Madre del Sur. Tanto la cañada como'l valle formen parte de la Reserva de la Biosfera Tehuacán-Cuicatlán. El valle de Tehuacán ta dixebráu de la Mixteca pola Sierra de Zapotitlán, de mayor altor que la Sierra Mixteca, con altitúes cimeres en delles ocasiones a los 2.000 msnm.

Al oriente del valle de Tehuacán atópase otru cordal que comúnmente se conoz col nome de Sierra Negra de Tehuacán,^[23] parte de la Exa Neovolcánico y de abrupto relieve, con altitúes cimeres a 2.000 msnm. La Sierra Negra remaneció sobre la Sierra Madre Oriental, soterrándola cola so intensa actividá volcánica, anque esta postrera remanez más al sur, nel estáu d'Oaxaca, col nome de Sierra Mazateca.^[24]

Al norte de la Sierra Negra y el valle de Ciudá Serdan álzase'l Picu de Orizaba, el puntu más altu de Méxicu y llende ente Puebla y Veracruz, cubiertu por nieves perpetues amenaciaes pol cambéu climáticu.^[25] Al poniente al Citlaltépetl atópase'l volcán Sierra Negra. El cayente poniente de la Sierra Negra y el Citlaltépetl formen los Llanos de San Andrés (2.500 msnm) que baxen progresivamente escontra'l poniente hasta'l valle de Tepeaca y los Llanos de San Juan. Estos constitúin la zona de transición ente la Exa Neovolcánico y la seición meridional de la Sierra Madre Oriental, qu'en Puebla toma'l nome de Sierra Norte de Puebla. Ocupa'l norte de Puebla, nun espaciu de cien quilómetros por cincuenta. La Sierra Norte estender escontra'l territoriu d'Hidalgo y Tlaxcala; de la que dixebra los pandos del centru de Puebla y l'Llanura Costera del Golfu. A esta última rexón natural correspuende una pequeña porción del estremu norte y nordés del territoriu poblano.

Hidroloxía

Rexones hidrolóxiques de Puebla

Nome	Sup.^[26]
Balses (verde)	59,15
Pánuco (colloráu)	0,44
Tuxpan-Nautla (moráu)	23,76
Papaloapan (mariellu)	16,88
Fonte: INEGI^[27]

El territoriu poblano atópase sobre cuatro rexones hidrolóxiques mexicanes. Casi dos tercios del territoriu correspuenden a la rexón del Balses que desagua nel Océanu Pacíficu. De les cuenques que constitúin esta rexón, la del ríu Atoyac drena una superficie equivalente al 49% de la superficie poblana. El Atoyac recibe les agües de numberosos afluentes, ente ellos el Zahuapan, el Nexapa, l'Acatlán y el Mixteco. Porcentaxes bastante menores correspuenden a les cuenques de los ríos Amacuzac y Tlapaneco que se xunen al Atoyac pa dar orixe al cursu mediu del ríu Balsas. Nesta rexón atopen delles preses importantes, destacando la Presa de Valsequillo. Una de les grandes problemátiques de la rexón de la Balses ye la presencia d'una gran actividá industrial na zona.^[28] Ello implica un altu índiz de contaminación de les corrientes superficiales y los mantos freáticos de la cuenca que de la mesma tienen grandes repercusiones pal equilibriu de los ecosistemes y pa les poblaciones humanes.^[29]

El restu del territoriu poblano atópase dientro de tres rexones hidrolóxiques que desaguan nel Golfu de Méxicu. La rexón del Pánuco representa menos del 1% de la superficie del estáu y correspuende a una pequeña seición nel conceyu de Honey. Segunda n'importancia ye la rexón del Tuxpan-Nautla, con 23% de la superficie estatal. Ta subdividida en cuatro cuenques que tienen les sos fontes na Sierra Norte de Puebla. La cuenca del ríu Tecolutla desagua más del 16% de la superficie de Puebla. Recibe les agües de ríos como'l Apulco, el Laxaxalpa y el Necaxa. Sobre esti postreru atopa la Presa Necaxa. El relieve de la cuenca alta del Tecolutla anicia saltos d'agua que constitúin un curiosu turísticu. Dalgunes d'elles son Los Orales (Cuetzalan del Progresu) y San Pedro Atmatla (Zacatlán). Al norte de la cuenca del ríu Tecolutla atópase'l ríu San Marcos, perteneciente a la cuenca del ríu Cazones. L'estremu norte de Puebla forma parte de la cuenca del ríu Tuxpan, onde cuerre'l caudalosu ríu Pantepec. Los hinchentes del Pantepec causaron dellos desastres naturales na rexón, como en 1999, cuando más de cien families d'Huehuetla (Hidalgo) perdieron les sos cases y 254 persones fueron abasnaes pola corriente del ríu na Sierra Norte de Puebla.^[30]

La tercer rexón hidrolóxica n'importancia nel estáu de Puebla ye la rexón del Papaloapan, nel sureste del estáu y drena alredor de 17% de la superficie. El caudalosu ríu Papaloapan tien les sos fontes nel grebu valle de Tehuacán, onde nacen los ríos Tehuacán y Zapotitlán. Yá na Llanura Costera del Golfu de Méxicu, el Papaloapan recibe les agües d'otros ríos nacíos na aguada oriental de la Sierra Negra de Tehuacán, como'l Coyolapa y el Petlapa. Pertenez tamién a esta rexón una pequeña porción de la cuenca del ríu Jamapa, na Sierra de Quimixtlán al norte del Citlaltépetl.

Climatoloxía

Climes del estáu de Puebla
Climes templaos	39,48%
Climes templaos y semicálidos	38,96%
Climes secos y semisecos	18,51%
Climes fríos y semifríos	3,05%
Fonte: INEGI^[31]

Los climes dominantes nel territoriu poblano son los climes templaos, con diversos graos de mugor. La tercer parte del territoriu tien un clima templáu subhúmedo con agües pel branu. Esta porción correspuende a la rexón del centru del estáu, onde s'atopen los valles de Puebla-Tlaxcala y Atlixco, l'aguada meridional de la Sierra Norte de Puebla y l'aguada occidental de la Sierra Negra de Tehuacán. La falta d'agües nestes rexones esplicar en parte pola presencia de los altos montes nel oriente del estáu, que torguen el pasu de les nubes cargaes de mugor provenientes del Golfu de Méxicu. Nesta porción del territoriu poblano les temperatures añales son de 16º en permediu, y la pluviosidá bazcuya ente los 600 y 800 mm añales. La estación de más lluviosa ye'l branu. La estación de Echeverría (21-034) alcontrada nel Valle de Puebla, rexistró en permediu 165 mm d'agua nel mes de xunu mientres los años de 2001 a 2005.^[32] Igualmente con temperatures templaes, pero con mayor mugor, son delles zones de les rexones medies de les sierres de Tehuacán, Nevada, Norte y el Citlaltépetl. En xunto, los espacios con clima templáu en Puebla suman alredor de 40% de la superficie del territoriu.

Otru 39% correspuende a los climes templaos. Estos correspuenden a les rexones de la Mixteca Poblana y l'aguada oriental de les sierres Norte y de Tehuacán, según la rexón de la Sierra de Quimixtlán, nel centru empobine del estáu. Les temperatures templaes deber a una menor altitú en comparanza con ámbitos xeográficos como'l valle de Puebla. Por poner un exemplu, na Mixteca los cumes de los cuetos escasamente degolen los 2.000 msnm, en cuantes que'l valle de Puebla tien una altitú de 2.160 msnm. Una situación distinta ye la de les aguaes orientales del estáu. Amás d'atopase a una altitú menor en comparanza colos pandos del altiplanu, tópense más próximes a la mariña del Golfu. Esto tamién establez una diferencia fundamental ente la Mixteca y les otres rexones de clima templáu en Puebla: la Mixteca ye abondo más seca que la Sierra Norte y la Sierra Negra de Tehuacán. Ente que la estación meteorolóxica de Piaxtla (Mixteca Poblana) rexistra una pluviosidá permediu de 727 mm añales, les isoyetes de la Sierra Negra superen los 3.000 mm y les correspondientes a la Sierra Norte algamen los 4.000 mm.

Pocu más del 18% de la superficie de Puebla tien dalgún tipu de climes secos o semisecos. Trátase principalmente de la parte sur del valle de Tehuacán y los Llanos de San Juan y de San Andrés, alcontraos tres los altos montes del oriente del estáu. Otra rexón con esti tipu de clima atopar nel sur de la Mixteca, na llende con Oaxaca y Guerrero. Les temperatures nestes rexones bazcuyen ente los 16 °C y 22 °C. La pluviosidá ye relativamente más escasa que nel restu del estáu. N'Oriental (Llanos de San Juan), les agües en permediu nun degolen los 500 mm añales, ente qu'en Ciudá Serdán ronden los 400 mm.^[33]

Parámetros climáticos permediu de Puebla
Mes	Xin	Feb	Mar	Abr	May	Xun	Xnt	Ago	Set	Och	Pay	Avi	añal
Temperatura máxima media (°C)	23.0	23.8	25.9	27.1	27.9	26.4	25.3	25.2	24.8	24.6	24.4	23.5	25.2
Temperatura mínima media (°C)	4.6	5.9	8.1	10.2	11.7	12.4	11.4	11.4	11.3	9.6	7.3	5.3	9.1
Precipitación total (mm)	9.4	7.5	11.5	23.4	87.9	197.0	164.7	155.7	192.1	73.9	12.3	4.6	940
Díes de precipitaciones (≥ 1 mm)	1.2	1.7	2.4	5.8	13.1	17.6	16.9	17.4	17.7	9.2	2.4	1.3	106.7
Fonte: ^[34]

Flora y fauna

Flora: maguey, árboles frutales (cirolar, chabacano, chirimoya, durazno, guayaba, figu, llima, llimón, mazana, naranxal, nozal, pera, perón tejocote), uva y xoconostle.

Fauna doméstica: Ganáu vacuno, ovín, caprino, porcín, asnal, caballar, aves de corrolada, perros y gatos.

Fauna montesa: esguiles, armadillos, cacomiztle, coneyu, coyote, llebre, esperteyu, toma, aguarón caseru y de campu, mure, melandru, tlacuache, tuza, foina, zorrillo, curuxa, llagartesa, víbora de cascabel, cenzontle y zopilote.

colspan=8 style="background:#green; color:white; font-size:100%" align=center bgcolor="green"\|Flora y fauna de Puebla

Llondra	Víbora de cascabel	Coyote	Zopilote negru	Cacomixtle

Gatu montés	Armadillu	Cenzontle	Tlacuache	Ajolote

Nopal	Oyamel	Cempasúchil	Yuca	Agave

Envalórase que l'estáu tien unes 900 especies reinales^[35] La mayor parte d'éstes puédense atópase na reserva de la biosfera Tehuacán-Cuicatlán y en Zapotitlán Salinas. "Cultivos como'l mezquite, garambullo, neem y la quiotilla, según dellos tipos de cactáceas y la biznaga son especies orixinaries con un gran valor, lo que significa una área d'oportunidá pa la so producción y comercialización."^[35] De toes estes especies destaquen delles vexetales poles sos diverses propiedaes melecinales y alimenticies, ente elles tán:

Mezquite (Prosopis laevigata). Preséu p'alimentos y bébores lleldaes. Tien aición antibacteriana contra Sthaphylococcus aerus y Scherichia coli. Preséu tamién pa tratar delles enfermedaes de los güeyos.
Garambullo (Myirtillocactus geometrizans). Tien un altu conteníu de fibra, auxiliar nel tratamientu de diabetes y enfermedaes renales, amás, el so pigmentu puede utilizase como colorante.
Neem (Azadirachta indica). Preséu p'aceites y suplementos alimenticios, ricu n'hidratos de carbonu y unes 10 variedaes d'aminoácidos, calciu y otros minerales. Sirve tamién como antiséptico, antifebriles, antiinflamatorios, antivirales y fungicida.
Quiotilla (Escontria chiotilla). Ricu en vitamines A, B, Ba, minerales y proteínes. Tamién tien propiedaes antioxidantes.

Demografía

Puebla ye la quinta entidá federativa más poblada de Méxicu. Ye habitada por 5 779 829 persones y aproximao un quintu d'elles ta nel conceyu de Puebla, onde s'atopa la capital del estáu y aproximao un terciu de los habitantes del estáu atópase na Zona Metropolitana de Puebla.^[36] En contraste, esisten rexones con una baxa densidá de población especialmente nes rexones de La Mixteca y el Valle de Tehuacán. La población urbana representa'l 71.8% y la rural un 28.2%.

De primeres del sieglu XX l'estáu de Puebla allugaba'l 7% de la población de Méxicu, alredor de 1 millón 300 mil habitantes. Con esa cifra, Puebla yera la cuarta entidá más poblada del país. A pesar de que la población del estáu aumentó hasta más de 5 millones al entamu del sieglu XXI, los poblanos aniciaos nel estáu representen el 5,2% de la población nacional mexicana.^[37] La mayor parte de la población concentrar en Puebla de Zaragoza, capital del estáu. En 1900, la capital poblana tenía una población de más de 93 mil habitantes, nos siguientes 55 años, la población de la Angelópolis llegaría a multiplicase por 10, hasta llegar a más de 1 millón 400 mil habitantes nel 2005.^[38] La ciudá de Tehuacán, segunda n'importancia pola so población nel estáu, empezó'l sieglu XX con una población de 7.139 habitantes, en 2005 tien una población de 260.923 habitantes. Les rexones con mayor densidá de población nel estáu son la Angelópolis, con densidaes cimeres a 2.000 hab/km²; y la Sierra Norte, con densidaes mínimes de 50 hab/km². El permediu de la entidá ye de 169 persones per km².

Nel añu 2005, l'estáu ocupó la sesta posición ente les entidaes federatives de la República Mexicana no que refier a emigración, con 91.897 emigrantes. La emigración transnacional representó'l 1,4% de la población orixinaria del estáu, y el principal destín ye Estaos Xuníos. Les zones expulsoras de migrantes transnacionales son la Mixteca y Tehuacán y la Sierra Negra.^[39] En contraste, la entidá recibió más de 96 mil inmigrantes provenientes d'otres partes del país^[40] y del estranxeru; nel estáu moren principalmente comunidaes españoles, italianes, libaneses, estauxunidenses, alemanes, franceses, guatemalianes, coreanes y salvadoreñes.

Conceyos más poblaes

Conceyos más poblaos de Puebla

Nome	Pob. (2010)
Puebla	1.539.819
Tehuacán	331.167
San Pedro Cholula	193.554
San Martín Texmelucan	141.112
Atlixco	126.384
Teziutlán	92.246
Huejotzingo	90.846
Fonte: INEGI^[41]

Dalgunes de les sos ciudaes más importantes son Puebla de Zaragoza, Tehuacán, San Martín Texmelucan, Teziutlán, Tecamachalco, Zacatlán, Huauchinango, Llibres, Atlixco, Cholula, Xicotepec de Juárez, Tepeaca y Cuetzalan. La so economía básase principalmente na manufactura y la industria del tresformamientu. Al norte del estáu atopa la presa Necaxa, qu'alimenta d'enerxía eléctrica'l centru de la Ciudá de Méxicu dende 1903. L'antiguu nome de la capital del estáu ye la ciudá de Puebla de los Ángeles, llamada asina por una lleenda que cunta qu'unos ánxeles trazaron les cais de la ciudá nun suañu, d'ende que s'atopen simétricamente bien delineadas. A partir de 1862 la Ciudá pasó a nomase Puebla de Zaragoza, n'honor del so defensor el Xeneral Ignacio Zaragoza por un decretu presidencial de Benito Juárez

Principales Llocalidaes

La siguiente ye una llista de les principales llocalidaes del Estáu de Puebla, como s'informa nel censu de 2010.

Población urbana y población rural

Acordies con el II Conteo de Población (2005), l'estáu cunta con 6.348 llocalidaes qu'alluguen una población total de 5.779.829 persones. Del total de llocalidaes de la entidá, solo 266 tienen una población mayor a 2.500 habitantes. En Méxicu, les llocalidaes urbanes son toes aquelles poblaciones que tengan más de 2.500 habitantes, acordies cola definición adoptada pol INEGI, lo qu'implica que la gran mayoría de les llocalidaes censales del estáu son rurales. En xunto, 6.082 llocalidaes rurales (incluyíes cabeceres municipales como La Madalena Tlatlauquitepec, con menos de 400 habitantes) alluguen a 1 millón 582 mil 425 habitantes (29,39% de la población, mayor que'l 23,5% nacional).^[40] La mayor parte de la población urbana de Puebla concentrar en ciudaes con más de 15 mil habitantes. Solo l'Angelópolis concentra'l 27,6% de la población. Tehuacán, el segundu conceyu más pobláu de la entidá, apenes representa'l 4,84% de la población.^[27] Los únicos conceyos con poblaciones de más de cien mil habitantes son Puebla, Tehuacán, San Martín Texmelucan, Atlixco y San Pedro Cholula.

Pueblos indíxenes

El mayor ámbitu de población indíxena nel estáu ye'l conceyu de Puebla, qu'alluga a miembros de tolos pueblos indíxenes del estáu y d'otros de tol país. Nel añu 2002, calculábase que más de 69 mil persones (6,8% de la población del conceyu capital) yera indíxena. Otru importante nucleu de población indíxena ye Tehuacán: tamién en 2002, la Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes (CDI) calculó que 48.264 indíxenes (21% de la población) habitaben nel segundu conceyu más pobláu del estáu. Sobre la base del censu del añu 2000, la CDI calculaba que la población indíxena del estáu de Puebla yera de 957.650 persones, el 18,9% de la población del estáu.^[43] Esti índiz ye unu de los más altos en Méxicu.^[40]

Nel estáu hai dos grandes rexones indíxenes: la Sierra Norte de Puebla y la Sierra Negra. Na primera conviven nahues, totonacos y otomíes, que constitúin importantes poblaciones en Cuetzalan del Progresu, Pahuatlán, Huehuetla y Teziutlán.^[44] La Sierra Negra ye una de les principales expulsoras de población nel estáu de Puebla. En dellos conceyos de la rexón, como Eloxochitlán y San Sebastián Tlacotepec, los indíxenes popoloques, nahues y mazatecos constitúin la mayoría de la población. La rexón indíxena de la Sierra Negra ta fuertemente rellacionada cola ciudá de Tehuacán, onde los indíxenes son el 21% de la población.^[45] Otros conceyos indíxenes atópense aisllaos nel suroeste y el centru del estáu. Trátase de poblaciones como San Jerónimo Xayacatlán o Quimixtlán, nel sur y oriente del estáu y con importantes poblaciones mixteques y nahuas respeutivamente. Conceyos del estáu con población mayoritariamente mestiza, como Puebla de Zaragoza, Tehuacán y Atlixco, concentren un importante númberu d'indíxenes migrantes o nativos de primer xeneración.^[46]

Les rexones indíxenes de Puebla atopar ente les más probes del estáu y del país. Dellos conceyos de población mayoritariamente indíxena na Sierra Negra y la Sierra Norte —Zoquitlán, Coyomeapan, Huehuetla y Camocuautla— atopar ente los cien con peores niveles de desenvolvimientu humanu.^[47]

Llingües poblanas

Alredor del 15% de la población mayor de cinco años del estáu fala dalguna llingua indíxena. En 1810 calculábase que'l 74,3% de los poblanos falaben dalguna llingua indíxena;^[48] casi cien años más tarde, el censu de 1900 dio como resultáu 34%^[49]

Los falantes de náhuatl constitúin la mayor comunidá llingüística indíxena del estáu. Representen más de 70% de la población falante de llingües indíxenes nel estáu y concéntrense nes rexones de la Sierra Norte y la Sierra Negra. El segundu grupu llingüísticu pol númberu de falantes constituyir los usuarios del idioma totonaco. Representen alredor del 18% de los poblanos mayores de cinco años que falen una llingua indíxena. Más tras atópense los falantes de mazateco y popoloca, con más de 14 y 13 mil falantes respeutivamente. Los popolocas comparten colos falantes de mazateco l'ámbitu territorial del valle de Tehuacán, cola diferencia qu'esi ye'l territoriu históricu de la primer comunidá llingüística. Los falantes de otomí (más de 7 mil) concentrar en conceyos estremeros con Hidalgo. Los falantes de mixteco alcontrar nel centru y sur del estáu, y suman más de 6 mil (1,2%).

El chipileño, ye una variante de la llingua véneta (llingua del norte d'Italia) falada sobremanera na comunidá de Chipilo de Javier Mina (d'onde llogra'l nome la variante), nel estáu de Puebla. La llingua véneta de Méxicu, col intre del tiempu, foi sufriendo influencies del español mexicanu, por cuenta del so contautu con otres comunidaes cercanes al sur de la Ciudá de Puebla. Sicasí, anque'l chipileño sía bien próximu a otros dialeutos del vénetu, foi un casu únicu en Méxicu que se-y compara col talian del sur de Brasil. Nun se sabe a ciencia cierta el númberu de falantes de chipileño, hai cifres estimativas qu'asitien el númberu de vénetu-parlantes nunos 5.000 na comunidá poblana de Chipilo, la mayoría de los cualos son billingües col castellán, les cifres n'otros estaos del país son desconocíes.

Política y gobiernu

L'estáu de Puebla foi fundáu cola promulgación de la Constitución de 1824 como unos de los 19 estaos de la Primer República Federal Mexicana. Ye llibre y soberanu, porque tien capacidá de formular les sos propies lleis y escoyer a los sos gobernantes. Coles mesmes, tien una representación nel Congresu de la Unión. L'exerciciu del poder políticu nel estáu ta estremáu en tres entidaes: el Poder Xudicial, el Llexislativu y l'Executivu. Cada unu d'ellos tien competencies propies y son autónomos ente sigo.

Poder Executivu

El Poder Executivo ye ocupáu pol Gobernador del Estáu de Puebla. El gobernador escoyer por mediu de sufraxu universal de tolos ciudadanos mexicanos que moren nel territoriu del estáu de Puebla y tean rexistraos nel Padrón Federal Eleutoral. Pa ocupar el cargu de gobernador, ye necesariu ser ciudadanu poblano en plenu gocie de derechos civiles y mayor de 30 años d'edá, nun ser ministru de cultos relixosos nin ocupar cargos na alministración federal, estatal o municipal, y en casu de ser funcionariu, dixebrase del so puestu con noventa díes d'anticipación al día en que se celebren les eleiciones.^[50] La duración del mandatu d'un gobernador del estáu ye de seis años, a partir del 1º de febreru del añu siguiente a aquél en que se verifica la eleición. Un gobernador nun puede ser reelecto, acordies cola llexislación federal. El gobernador de Puebla pal periodu 2011-2017 ye Rafael Moreno Valle Rosas.^[51]

Poder Llexislativu

El Poder Llexislativu ye encarnáu pol Congresu del Estáu de Puebla. Ésti tien la facultá de promulgar les lleis específiques con vixencia nel estáu de Puebla, reformar les esistentes o derogar les que se consideren obsoletas. El congresu poblano ta conformáu por 41 diputaos que s'escueyen pa exercer el cargu por trés años. D'estos diputaos, 26 son electos por votu direutu nos distritos eleutorales llocales en que s'estrema l'estáu y los restantes son nomaos por representación proporcional.^[52] Acordies cola llexislación estatal, nengún partíu puede tener más de 26 diputaos.^[53] Solo pueden ser electos al Congresu del Estáu de Puebla los ciudadanos poblanos que sepan lleer y escribir, y que nun sían ministros de cultu relixosu nin formen parte de les fuercies armaes, l'alministración pública, estatal o municipal. Nel casu de los militares y funcionarios del poder públicu (quitando al gobernador), pueden participar como candidatos siempres y cuando se dixebren definitivamente de los sos cargos.^[54]

Les más recién eleiciones llexislatives estatales nel estáu realizaron el 11 de payares de 2007, y tolos distritos fueron ganaos pol PRI, sacante unu, onde'l PAN llogró la ventaya. Anguaño, el congresu poblano cuenta con mayoría absoluta del Partíu Revolucionariu Institucional, con 23 diputaos, de los cualos 21 fueron electos como representantes de distritos eleutorales y 2 pol principiu de representación proporcional.^[55]

Poder Xudicial

L'exerciciu del Poder Xudicial ta depositáu nel Tribunal Cimeru de Xusticia del Estáu de Puebla (TSJEP), La Xunta d'Alministración de Xusticia del Estáu de Puebla, los xulgaos municipales, los xulgaos civiles, los de paz, los supernumerarios y los xulgaos indíxenes.^[56] Ente les atribuciones d'estes entidaes encargaes de l'alministración de la xusticia nel estáu atopa la de decidir en discutinios penales, civiles y familiares dientro del ámbitu de la competencia señalaos poles lleis poblanas y federales. El TSEJP ye un órganu colexáu compuestu por maxistraos. Los maxistraos son inamovibles, y solo pueden ser removíos pol Congresu del Estáu.^[57] Col propósitu de descentralizar l'alministración de xusticia nel estáu, el territoriu poblano entamar en 22 distritos xudiciales. Amás, dispúnxose la creación de seis xulgaos indíxenes nes zones con mayor concentración de población indíxena nel territoriu poblano. Estos xulgaos indíxenes sirven como mediadores ente los sistemes de derechu consuetudinario indíxena y el marcu llegal positivu que rixe na entidá y na República Mexicana.

L'exerciciu de los poderes públicos del estáu tien competencia namái nel territoriu poblano. Al formar parte del Pactu de la Unión, nenguna disposición de les autoridaes poblanas pue tar en discutiniu cola llexislación federal nin devasar les competencies que señala'l marcu xurídicu de les alministraciones estatales na República Mexicana.

El Códigu Civil del Estáu Llibre y Soberanu de Puebla

El Códigu Civil pal Estáu Llibre y Soberanu de Puebla foi promulgáu y publicáu nel Periódicu Oficial del Estáu de Puebla'l 30 d'abril de 1985 y entra a valir el 1 de xunu de 1985.

El proyeutu del Códigu conformar polos llicenciaos: Benjamín del Callejo Bandala, León Dumit Espinal, Sergio R. Flores Olliver, Gustavo Hernandéz Sarmiento, Antonio Martínez Álvarez y Álvaro Zambrano Vázquez; y foi presidida por José M. Cajica Camacho.

Na Esposición de Motivos, esplícase la necesidá de qu'esistiera un nuevu Códigu; yá que anque'l Códigu anterior de 1901 contenía preceptos que satisfaíen los requerimientos de xusticia, coles mesmes contenía disposiciones obsoletas que yeren totalmente contraries a la xusticia. Polo tanto surden dos principios na téunica llexislativa, que yeren caltener los elementos de xusticia del primer Códigu y l'innovación cola creación del Nuevu Códigu.

El Lic. Cajica afirmó que l'aplicación de los principios, tanto conservador como innovador, producieron un ordenamientu tradicional (principalmente'l conservador).

Les fontes del Nuevu Códigu fueron: les llexislatives, yá que se realizó una consulta de los Códigos de cada entidá federativa y les fontes doctrinales, yá que se consultaron obres de derechu civil mexicanu.

Tocantes a la estructura del Códigu consta d'una parte xeneral, seis libros los cualos tán estremaos en capítulos y estos de la mesma estrémense en seiciones. Artículos en total 3550.

La parte xeneral del Códigu fala a la mesma llei y a la so aplicación. En rellación a los seis llibros; el Llibru Primero fala sobre les persones, el Llibru Segundu menta lo relativo a la familia, el Llibru Terceru ye en rellación a los bienes, el Llibru Cuartu trata sobre les obligaciones, el Llibru Quintu específica sobre los distintos tipos de contratos qu'esisten y el Llibru Sestu fala sobre la socesión.

Una novedá sobre esti Códigu ye qu'introduz un capítulu sobre los Derechos de la Personalidá, que refiéresse a la proteición de la convivencia, el patrimoniu moral y la proteición de les rellaciones intrapersonales. El cual ta incluyíu dientro del Llibru Primeru.

El Llibru terceru contién un capítulu sobre'l réxime de la propiedá y condominiu y un capítulu que fala sobre los derechos d'usu y habitación, refiriéndose al usufructu.^[58]^[59]

División territorial

Puebla ta subdividida en 217 conceyos, los que-y asitien na segunda posición ente les entidaes federatives mexicanes según el númberu d'estes subdivisiones territoriales, namái por detrás del estáu d'Oaxaca. Cada conceyu ye gobernáu por un conceyu, conformáu pol presidente municipal y el cabildru del conceyu. Los presidentes municipales son escoyíos cada trés años polos ciudadanos residentes nel conceyu y que tean rexistraos nel Padrón Eleutoral. El cabildru de cada conceyu ye integráu por un númberu determináu de rexidores y síndicos escoyíos tamién pa un periodu de trés años d'un conxuntu de llistes de candidatos rexistraes polos partíos políticos ante l'Institutu Eleutoral del Estáu.

Ciudadanía y participación políticu-eleutoral

Acordies cola Constitución del Estáu de Puebla, son poblanas toles persones que nacieren nel territoriu de la entidá. Los fíos de madre o padre poblana de nacencia que sían orixinarios del esterior del territoriu del estáu pueden solicitar al Congresu del Estáu una aprobación pa ser reconocíos como poblanos.^[60] Un individuu puede considerase ciudadanu cuando cumplió los 18 años, edá que señala la mayoría d'edá nel territoriu mexicanu. Solo son ciudadanos poblanos aquellos que sían ciudadanos mexicanos y que tengan más de cinco años morando na entidá. Los derechos de los ciudadanos poblanos son los mesmos que los qu'establez la Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos,^[61] ente ellos el derechu de llibre asociación dientro del marcu de la llei y el derechu a participar nel discutiniu d'asuntos d'interés públicu.

Pa la realización de les eleiciones pa cargos populares, creóse l'Institutu Eleutoral del Estáu de Puebla (IEE), siguiendo'l modelu del Institutu Federal Eleutoral. El IEE ta conformáu por conseyeros ciudadanos ensin militancia política. Los partíos políticos que deseyen participar nes eleiciones estatales tienen de cuntar con rexistru ante'l IEE. Les eleiciones son entamaes pol IEE, cola participación de la ciudadanía poblana y so la vixilancia d'organismos independientes que dean fe de la llimpieza de los comicios.

Economía

Composición del PIB poblano

Ramu	%^[62]
Agricultura, ganadería, silvicultura y pesca	6.4
Minería \| style="background:#e9e9e9;" align="right" \| 0,4
Industria manufacturera	26,0
Construcción	3,6
Lletricidá, gas y agua	1,6
Comerciu, restoranes y hoteles	18,8
Tresporte y comunicaciones	10,8
Serv. financieros	17,3
Serv. comunales, sociales y personales	16,9
Serv. bancarios imputaos	-1,8
Fonte: INEGI^[63]

El volume de la economía del estáu representaba en 2004 el 3,4% del total de la economía de Méxicu, lo que-y asitiaba nesi añu como la novena economía estatal del país, detrás del Distritu Federal, el Estáu de Méxicu, Nuevo León, Jalisco, Baxa California, Chihuahua, Veracruz, Guanajuato y Coahuila.^[64] El mayor sector de la economía poblana ye'l de la industria manufacturera,^[65] que contempla la maquila, especialmente de productos testiles, concentrada nes rexones del centru del estáu y el valle de Tehuacán. Sicasí, sumaos los rubros de comerciu y servicios de diverses clases, les actividaes terciaries representen alredor del 60% de la economía del estáu. Son numberoses tamién les poblaciones con una economía sofitada principalmente na agricultura, pero por cuenta de les condiciones adverses qu'esti sector enfrenta en Méxicu, munches d'elles quedaron desarticulaes y convirtiéronse en fonte de mano d'obra non calificada o expulsoras de migrantes internacionales, al grau qu'anguaño dependen principalmente de les remeses de dineru de los miembros de les comunidaes transnacionales.

Sector agropecuariu, silvicultura y pesca

L'agricultura, ganadería, silvicultura y la pesca representaron en 2004 el 6.4% de la economía poblana.^[66] Nesi mesmu añu, la producción d'estos sectores de la economía del estáu representaron el 3,77% de l'actividá nos mesmos ramos a nivel nacional, lo que representó un retrocesu de casi mediu puntu porcentual nun periodu de cinco años, yá qu'en 1999, Puebla apurría'l 4,12% de la producción agropecuaria, silvícola y pesquera de la República Mexicana.^[67]

Acordies con informes de la Secretaría d'Agricultura, Ganadería, Desenvolvimientu Rural, Pesca y Alimentación (Sagarpa),^[68] mientres l'añu agropecuariu 2005, nel estáu de Puebla fueron cultivaes un total de 908.041,4 ha, de les cualos collecháronse solamente 739.197,7 Hai, con valor de 6 mil 416 millones 841 mil pesos mexicanos (MXN). La superficie semada representa aproximao la cuarta parte de la superficie del estáu, y entiende principalmente tierres d'envernada. Los principales cultivos fueron el maíz, el café cereza, la caña d'azucre, l'alfalfa y el tomate verde. La mayor parte de les tierres cultivaes nel ciclu agrícola del 2005 fueron dedicaes al maíz, que representó'l 60% de les parceles poblanas nesi añu. Sicasí, la metá del valor total de la producción agrícola del estáu correspuende a cultivos varios, ente los que s'inclúin flores, frutos, y otres hortolices. Ente los cultivos más redituables a la economía llocal — comparando la magnitú de la superficie semada y el valor relativu na producción agrícola— hai que señalar a la caña d'azucre, el tomate y l'alfalfa.^[68]

No que refier a la producción ganadera, l'estáu cuntaba en 2005 con alredor de 2 millones de porcíns; más de 759 mil cabeces de ganáu caprino, y más de 743 mil cabeces de ganáu bovino; había casi mediu millón d'ovíns y alredor de 315 mil caballos.^[69] El mayor volume de la producción de carne correspondió a la carne de puercu, con 83 mil 470 Tm,^[70] anque'l mayor valor de la producción d'esti sector económicu correspondió a la comercialización de la carne d'aves.^[71] Per otra parte, l'estáu tamién produció lleche de vaca por un valor de MXN 1.270.920.000, y güevos de pita con valor de MXN 4.243.964.900.^[72]

Industries

El sector de la industria manufacturera apurre pocu más de la cuarta parte del productu internu brutu de la entidá. Sicasí, la crecedera del sector atópase enllancáu, y el so volume permaneció práuticamente ensin cambeos dende 1999, en que s'asocedieron años con crecederes negatives y positivos que terminen por neutraliarse. En 1999, el valor de la producción manufacturera poblana yera de 13.895.166.000 MXN; cinco años dempués MXN 13.919.488.000, en términos homologados col valor del pesu mexicanu en 1993.^[73] El valor de la producción industrial del estáu concentrar nel ramu de la maquinaria, productos metálicos y equipu industrial, con más de 42% del total.^[74] Ente otres industries notables d'esti ramu, atópase la planta de Volkswagen en Puebla. Otres industries manufactureras importantes nel estáu son l'alimentaria y la testil, qu'apurren 24,7 y 15,4% respeutivamente del valor de la producción industrial del estáu.^[74] Les industries poblanas concentrar nes rexones con mayor densidá de población, como la zona metropolitana de Puebla y el valle de Tehuacán.

Actividaes terciaries

Dientro de les actividaes terciaries inclúyense tradicionalmente aquélles que nun tienen que ver cola producción de materies primes o col tresformamientu de les mesmes. Esencialmente trátase del comerciu y los servicios de toa clase financieros, profesionales, turísticos—. Na economía poblana, la suma de toos estos ramos suma alredor de dos tercios del volume de la economía estatal, destacando especialmente'l sector comercial, al que correspuenden la mayor parte de les unidaes granibles del estáu. En 2003, esistíen nel estáu un total de 86.458 establecimientos comerciales, qu'emplegaben a 211.149 trabayadores^[75] L'actividá comercial concéntrase especialmente nes grandes zones urbanes del valle Poblano-Tlaxcalteca y la rexón de Tehuacán. Pal comerciu de los bienes, les ciudaes poblanas más importantes cunten con centrales de distribución; en ciudaes medianes esisten mercaos fixos, y nes zones con menor denisdades poblacionales, l'alternativa constituyir los tianguis.^[76]

Rexones socioeconómiques

Según l'estáu de Puebla ta estremáu en conceyos, estos tán arrexuntaos en rexones socioeconómiques,^[77] acordies coles carauterístiques de cada unu nes sos actividaes económiques, sociales y la so situación xeográfica, lo cual dexa al gobiernu del Estáu impulsar el desenvolvimientu y la modernización de cada unu.

Tresportes y comunicaciones

Tocantes a infraestructura de tresporte, Puebla cuenta con 10,242 km de carretera pavimentada o revistida. Tien 60 terminales pa pasaxeros, en que se xenera tresporte local y foranu. Son 505 les empreses qu'apurren esti serviciu empobináu a pasaxeros, y más de 6,558 apurrir pa carga. Ente pasaxe, turismu y carga, son más de 22,039 les empreses qu'empresten el serviciu de tresporte nel Estáu.

Puebla cuenta con 867.5 víes ferriales anguaño n'operación. Tocantes a tresporte aereu, tien un total de 230,000 m² de pistes, tomando en cuenta los 68,000 del Aeropuertu Nacional de Tehuacán, y 162,000 del Aeropuertu Internacional de Puebla.

Nel rubro de Comunicaciones, Puebla remana 15 llinies telefóniques per cada cien habitantes, lo que significa un total de 805,584.

Un total de 44 estaciones de radio AM y FM y 30 estaciones de televisión, de les que la mayoría son complementaries (25), 2 permisionadas y 3 concesionadas.

Coles mesmes, na entidá hai 423 oficines postales públiques y 428 axencies particulares.^[78]

Cultura

Patrimoniu Cultural del Estáu de Puebla

L'estáu de Puebla cuenta con una llexislación de proteición al patrimoniu cultural de los poblanos. Acordies cola Llei de Fomentu Cultural del Estáu de Puebla, considérense patrimoniu cultural los testimonios históricos y oxetos de conocencia que sigan la tradición histórica, social, política, urbana, arquitectónica, teunolóxica, ideolóxica y de calter económicu de la sociedá que los produció.^[79] Esti tipu de creaciones pueden llograr la so reconocencia como Patrimoniu Cultural del Estáu por aciu declaratoria del Executivu estatal en consulta col Conseyu Poblano de Cultura. Ente les obres que fueron declaraes Patrimoniu Cultural del Estáu de Puebla atópase'l Huey Atlixcáyotl, que llogró esa reconocencia en 1996.Otres declaratorias de Patrimoniu Cultural son "La Feria del Huipil y del Café" que se realiza en Cuetzalan el 4 d'ochobre; el "Antroxu de Huejotzingo"; La Tradición de la "Matanza" de chivos en Tehuacán; El Mitotikuikacalli, en Zacapoaxtla, "Les Ufriendes Monumentales de Huaquechula"; les "Ufriendes de San Gabriel Chilac"; el Adoratorio "La Xochipila", en Xicotepec de Juárez y el "Papel Picáu de Huixcolotla". Tamién atopamos al volcán más pequeñu del mundu, el "Cuexcomate" proveninte de la pallabra náhuatl “cuexcomatl” que significa "olla de folla o llugar pa guardar”, con una elevación de 13 metros de diámetru al nivel del suelu, 8 metros de diámetru esterior y una base de 23 metros. En Teziutlán realízase la festividá a la "Virxe del Carmen" que se realiza del 7 al 16 de xunetu, tamién se lleva a cabu la "Feria n'Honor a la Virxe de l'Asunción" patrona de la diócesis; El tradicional“trueque”tamién la festividá de La nuesa Señora de los Remedios, en San Pedro Cholula (del 8 de setiembre al 15).La yá conocida “Feria del Quesu”, en Santa Maria Tonanzintla (1 d'agostu).La Feria del cacáu”, En San Francisco Coapan.“Feria del nopal”, en Tlaxcalancingo.

Gastronomía

La gastronomía poblana, productu del mestizaje qu'aportó cola Conquista de Méxicu per parte de los españoles, ye una de les más representatives de la República Mexicana. Numberosos mitos tán acomuñaos a dalgunos de los platillos más conocíos de la gastronomía rexonal del estáu, a la que se suel identificar en Méxicu en rellación con dos platillos que se consideren platillos nacionales: el mole poblano, los chiles en nogada y el mole de cadriles. Sobre la mole, la lleenda diz que foi creación de sor Andrea de l'Asunción, del conventu de Santa Rosa na ciudá de Puebla. Esta monxa crearía'l platillo n'ocasión de la visita del obispu a la so congregación. Na lleenda, el nome del platu acomuñóse con una espresión d'almiración d'una compañera d'Andrea de l'Asunción al ver a ésta moliendo los ingredientes afanosamente,^[80] anque se sabe que la pallabra mole ye d'orixe náhuatl^[81] y que l'amiestu de chiles secos o frescos na confección de mueyos yera una práutica común nes gastronomíes mesoamericanes precolombines. A esta base de chiles, unu de los ingredientes básicos de la gastronomía mesoamericana, sumáronse especies y los aceites llegaos colos españoles, que dieron orixe a les moles contemporáneos, que la so preparación de nenguna manera ye esclusiva de Puebla, anque'l mole más conocíu sía precisamente'l poblano.

Otru de los platillos más tradicionales y reinales del Estáu de Puebla ye, ensin dulda, el de los chiles en nogada. Los ingredientes que s'usen pa la preparación d'esti platu son variaos, amás de ser carauterísticos de la rexón: consiste en rellenar un chile poblano con carne de res o de puercu primeramente cocináu con pases, almendres, mazana y pera panochera (nome que se-y da a un tipu de pera na rexón); yá rellenu, tornar en güevu a puntu de turrón y farina blanco; bañar na nogada, que ye un mueyu fechu con lleche, nuez de Castiella, brandy y quesu de cabra, afatáu con granitos de granada y fueyes de perexil. La lleenda acomuña la creación d'esti platillo con una monxa del conventu de Santa Mónica, tamién na ciudá de Puebla. El platu sería iguáu n'honor d'Agustín de Iturbide, nesi tiempu, emperador de Méxicu. Sicasí, la nogada apaez en recetarios del sieglu XVIII, a lo menos un sieglu antes de la independencia de Méxicu, y el chile en nogada nun apaez nestos recetarios sinón hasta mediaos del sieglu XIX, trenta años dempués de l'abolición del Primer Imperiu Mexicanu.^[82]

El mole de cadriles ye un platillo tradicional de carne de chivu de la rexón de Tehuacán, Puebla, en Méxicu. Ye consideráu unu de los platillos más importantes de la rexón, por cuenta de la enllargada crianza y curiaos na preparación del animal -del cual aprovéchase la totalidá de la carne- y de la celebración del Festival de la Matanza qu'acompaña y da entamu al sacrificiu d'animales de crianza pa la preparación de los alimentos y pal posterior caltenimientu y curáu de la carne.

Na preparación de la mole de cadriles emplega la carne y güesu del cadril, condimentos a base de sal y chile, con un caldu de color coloráu fervíu cola carne de los cadriles y ejotes monteses. El sabor del platillo ye carauterísticu de la carne de los chivos que son llevaos mientres un trayeutu d'un añu pastiando al traviés de les rexones del sur del estáu de Puebla y del norte d'Oaxaca, alimentando al ganáu solo cola yerba de la rexón y grandes cantidaes de sal evitando de toes toes que los animales beban agua y calténganse hidrataos solo por aquella que-yos apurren los vexetales consumíos. De la práutica d'esti tipu de crianza llógrase carne d'un sabor fuerte y carauterístico col cual prepárense los platillos tradicionales.

Más allá d'estos dos platos llargamente conocíos en Méxicu y a nivel mundial, la cocina poblana ye bien variada y comparte con otres gastronomíes mexicanes el mestizaje d'elementos indíxenes, españoles y asiáticos, productu de la historia del país. Solo na ciudá de Puebla ye posible atopase con gran cantidá de platillos, dende antojitos como chalupes, cemites, tortas, tamales de diversos estilos; hasta alta cocina internacional, duces y bebíes tan particulares como la pasita (que ye una bébora a base de Llicor d'uva pasa que s'acompaña con un cachu de quesu y una pasa enartaos nun paliyu, única de la Angelópolis). En toa Puebla, la base de la comida ye'l maíz, el frijol y el chile, y estos trés elementos combinar pa producir una gran cantidá de platillos, como les enfrijolaes, que se peracaben en cualquier llocalidá poblana. Amás de la capital, la cocina poblana diversificar en caúna de les sos rexones, onde incorpora carauterístiques particulares, según los recursos ya ingredientes disponibles. Por casu, el mole de cadriles de Tehuacán preparar n'honor del Festival de la Matanza, en que se sacrifiquen los chivos de los hatos familiares. Na Mixteca, el repertoriu gastronómicu incorpora inseutos como los cuetles y los jumiles; cactáceas como la biznaga y la pitaya; frutos tropicales como'l zapote negru, y a base d'huajes prepárase'l huaxmole.^[83] Nel centru del estáu pueden atopase mixiotes, barbacoa y pulque, tou deldores del maguey; amás, ta la gran tradición de lácteos de Chipilo, onde los descendientes de los vénetos establecíos na rexón siguen produciendo quesos al estilu d'Italia.

Dulces

Nel estáu de Puebla, produzse un gran variedá de dulces que destaquen pol so gran coloríu y variedá de sabores, la mayoría creaos dende la dómina virreinal.

Nos conventos de Santa Mónica y Santa Rosa ellaborar por primer vegada tola gama de dulces que pol so carauterísticu sabor y gran calidá volviéronse famosos en Méxicu y nel mundu como son les tortitas de Santa Clara, los camotes poblanos o camotes de Santa Clara, llimones rellenos de cocu, xamonucu, cacahuates garapiñados, macarrones, frutes cristalizaes, muéganos, piñón con lleche quemada, etc.

El más famosu y carauterísticu dulce ye'l camote poblano el cual, cunta la lleenda, aniciar nel conventu de Santa Rosa nel sieglu XVII, una y bones les monxes recibíen grandes donaciones de camotes. Dizse que l'obispu Manuél Fernández de Santa Cruz y Sahagún visitaría'l conventu, foi entós cuando una moza de nombre Angelina suxirió ellaborar un nuevu platillo aprovechando los camotes.

Artes populares

L'estáu de Puebla ye conocíu pola so amplia gama de cultura. La más emblemática ye la Talavera poblana, téunica na que se realicen non solo tibores y cacíes, sinón azulexos y otros elementos de decoración arquitectónica. D'esti tipu de cerámica tán recubiertes delles construcciones de la capital poblana y otros pueblos (especialmente nel centru del estáu), como les cúpules de la Catedral de Puebla, el templu de Sebastián de Aparicio, la cocina del conventu de Santa Rosa o la Casa de los Moñecos. San Salvador Huixcolotla, nel valle de Tepeaca, ye'l trubiecu del papel picáu que s'emplega como adornu en diverses festividaes mexicanes, como'l Día de la Independencia o'l Día de Muertos.^[84] La téunica tien el so orixe na dómina virreinal, anque'l costume d'emplegar el papel como elementu nos rituales tien los sos resabios prehispánicos. Na rexón de Pahuatlán se manufactura'l papel amate siguiendo una téunica precolombina que se modificó bien pocu al pasar el tiempu. Esti papel amate emplegar pa la representación de los espíritus de la mitoloxía de los nahuas y otomíes de la Sierra Norte, calando los motivos nel papel.^[85] El papel amate de la Sierra Norte de Puebla emplegar na producción artesanal de Guerrero.

Tamién na Sierra Norte esiste una importante producción de testiles artesanales, especialmente camises bordaes pa muyer y los famosos quexquémitl qu'empleguen les muyeres nahuas y otomíes de la rexón. Estes prendes texer en telar de cintura por aciu la téunica de brocado con filos de llana, casi siempres de color negru y colloráu. Los quexquémitl son parte central de la indumentaria de les muyeres na sierra, y en Cuetzalan tienen un festival que xira en redol a la exhibición d'estes prendes. Per otra parte, nel sur del estáu atopa la producción alfarera de la Mixteca Poblana. L'alfarería de Acatlán de Osorio y Izúcar de Matamoros carauterizar poles sos figures ellaboraes de folla casi ensin decoración, anque na primer llocalidá ye carauterísticu l'empléu de mecates de palma pa decorar olles y otros instrumentos d'usu diariu. Na rexón del centru y sureste del estáu producen figures tallaes d'ónix y mármol, ente otres piedres que pueden llograse nos xacimientos de Tepeaca y Tecali d'Herrera. La cestería ye común a casi tol estáu, anque tien especial importancia na Mixteca y la rexón de Tehuacán, onde la palma emplegada na so confección crez de manera montesa.

Asina mesmu cabo mentar que l'arte por excelencia de los pueblos de Atlixco y Tenango de les Flores (y otros de menores dimensiones), ye'l cultivu y embellecimiento de les plantes d'ornatu, y qu'al traviés de la organización de festivales como "La Feria de les Flores" en Huachinango, llogren promover los sos productos convirtendo les cais de la so rexón n'aveníes transitaes por xente de too Méxicu. Cuando estes grandes fiestes llevar a cabu, la comunidá enllenar d'arumes y colores que faen d'un percorríu matutín, un viaxe pelos campos de llabranza .

Festividaes populares

Un *volador* de la Sierra Norte de Puebla

Esisten numberoses festividaes populares en tol territoriu del estáu. Al igual que n'otres partes de Méxicu, en Puebla celébrense delles feches cíviques y relixoses d'importancia en tol país. Formen parte del calendariu relixosu les celebraciones decembrines de les Posadas y la Navidá, el festexu d'Añu Nuevu; los antroxos, la Cuaresma y la Selmana Santa; el Día de Muertos y la celebración de la Virxe de Guadalupe. En Puebla realícense dellos antroxos, como los d'Huejotzingo,^[86] L'Altu (rellacionáu col Antroxu de Tlaxcala)^[87] y San Jerónimo Xayacatlán;^[88] cada unu con carauterístiques bien particulares. Amás d'estes festividaes, cada pueblu tien les sos propies fiestes dedicaes a los patronos. Solo nel casu de la ciudá de Puebla rexístrense 83 festividaes relixoses en distintos barrios del centru históricu, mesmes qu'a dicir d'Ernesto Licona, son vivíes intensamente poles persones que participen d'elles.^[89] Otres festividaes patronales importantes nel estáu son les que se realicen en redol a la festividá de San Franciscu d'Asís en Ciudá de Cuetzalan, onde se realiza la Feria Nacional del Café y el Huipil y preséntense les dances de Quetzales, Santiagos y el Xuegu del Volador; o les rellacionaes con San Miguel Arcánxel, fiestes populares: l'últimu domingu del mes de setiembre llevar a cabu la fiesta de San Miguel Arcánxel, patronu del llugar. “El Huey Atlixcáyotl”, qu'en náhuatl significa “gran tradición atlixquense”, ye una fiesta que se fai, según la tradición prehispánica, n'honor a Quetzalcóatl, pa estimar los dones recibíos na collecha. Ye una xunta de pueblos que celebren la so permanencia y recreen les sos tradiciones al traviés de la danza. Amás, con una selmana d'anticipación hai diversos eventos. Llevar a cabu nel auditoriu al campu Netotiloaya (Plazuela de la Danza). En 1996 nomar al “Atlixcáyotl” Patrimoniu Cultural del Estáu de Puebla, qu'en Atlixco engalanar cola realización del Huey Atlixcáyotl, un festival onde los once rexones culturales del estáu presenten cuadros de danza tradicional.

Ente les festividaes cíviques que tienen llugar nel estáu atópase en concencia la fiesta nacional de Méxicu: el Día de la Independencia (15-16 de setiembre), en que se conmemora l'aniversariu del entamu de la guerra que punxo fin a la dominación española del país. El 5 de mayu ye otra festividá cívica importante, yá que la identidá poblana ta articulada en redol a la Batalla de Puebla, sucesu históricu de principal relevancia na historia oficial de Méxicu por ser el momentu en que l'Exércitu d'Oriente y los milicianos mexicanos ganaron a los invasores franceses en 1862.^[90]

Patrimoniu arqueolóxicu

Nel territoriu qu'anguaño ocupa'l territoriu del estáu habitaron diversos pueblos dende la dómina precolombina. Los testimonios de la so presencia formen parte del patrimoniu cultural de los poblanos, y son protexíos tantu por autoridaes llocales como pol Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia (INAH). En Puebla esisten dellos sitios arqueolóxicos anque solo dalgunos atópense abiertos a la visita del públicu. Ente estos sitios atópense Yohualichán, sitiu del periodu clásicu tardíu de la cultura totonaca alcontráu na Sierra Norte, próximu a Cuetzalan; cerca d'Oriental atópase Cantona, sitiu del Epiclásico mesoamericanu; nel centru del estáu ta la Zona Arqueolóxica de Cholula, una de les más antigües ciudaes de Méxicu; nel sur atópense Tepexi el Viejo y Cuthá, dambes rellacionaes cola cultura mixteca-popoloca. Esisten dellos museos qu'abelluguen mancomunes de pieces arqueolóxiques, ente ellos el Muséu Amparo y el Muséu Rexonal de Puebla del INAH, na ciudá de Puebla, y dellos museos comuñales como'l de Acatlán de Osorio, dedicáu a la cultura mixteca, y el de Xiutetelco, qu'abelluga pieces totonacas.

Arquiteutura

L'estáu de Puebla tien un ricu patrimoniu arquiteutónicu, que va dende la Gran Pirámide de Cholula hasta los modernos rascacielos que se constrúin na actualidá na capital del estáu. Precisamente ye Puebla de Zaragoza onde s'atopa una de les mayores concentraciones d'edificaciones virreinales del estáu, que-y valieron ser llamada Relicariu d'América y la declaratoria de Patrimoniu de la Humanidá pal so centru históricu en 1987. Nesti conxuntu de monumentos atópense numberoses construcciones relixoses y civiles d'estilu barrocu y neoclásicu. Ente les más notables atópase la Catedral, la Capiya del Rosario que s'atopa nel Templu de Santu Domingu; l'antiguu Palaciu del Conceyu, la Casa de los Moñecos, el Templu de la Compañía, l'Edificiu Carolín, la Casa del Alfeñique y numberosos templos católicos.

La dómina de la cristianización de los indíxenes produció numberoses construcciones relixoses nes llocalidaes de la provincia poblana. Ente estes hai que señalar los conventos de Tecali, Tecamachalco, Tepeaca, el Texmelucan y el Cholula. Dalgunos de los conventos poblanos formen parte del conxuntu de monesterios franciscanos de les faldes del Popocatépetl que fueron declaraos tamién Patrimoniu de la Humanidá nel añu de 1994. Trátase de los conventos de Calpan, Huejotzingo y Tochimilco. Otra construcción relixosa de relevancia ye la Ilesia de Santa María Tonantzintla, onde l'estilu barrocu reflexa fuertes influencies estilístiques de la iconografía indíxena, dando llugar a una construcción mestiza de gran coloríu y mapa decorativu.^{[ensin referencies]}

Artes

Puebla tien una rica actividá artística. El patrimoniu artísticu de los poblanos entiende un legáu con milenios d'historia, productu de los diversos pueblos qu'habitaron el territoriu del estáu dende la dómina precolombina. L'estáu ye conocíu pola gran calidá del so arte virreinal, que cunta con un muséu especialmente concebíu pa la exhibición de les pieces artístiques virreinales. El Muséu Poblano d'Arte Virreinal, establecíu na capital poblana, cuenta con una coleición de pieces artístiques que formaben parte de distintes coleiciones públiques y privaes. Nes construcciones virreinales poblanas esisten obres de gran calidá que s'integren a l'arquiteutura del llugar, como testifiquen les numberoses edificaciones relixoses en tol estáu. Desafortunadamente, l'arte sacro nel estáu de Puebla ye oxetu de saquéu, al grau que ye unu de los estaos con mayores perdes artístiques por conceutu de robos d'esti tipu de pieces artístiques.^[91]

L'arte poblano contemporaneu cuenta con muncho menor espardimientu que les artes de tiempos pasaos. Los centros educativos xueguen un papel importante na formación de nuevos creadores. Esisten instancies que promueven la creación artística, como'l Programa d'Estímulu a la Creación y al Desenvolvimientu Artísticu de Puebla, financiáu pol Conseyu Nacional pa la Cultura y les Artes y la Secretaría de Cultura del gobiernu del estáu. La principal problemática ye que les obres de creadores poblanos nun cunten con gran espardimientu fora del territoriu del estáu, arriendes de que la producción concentrar na capital.^[92]

Mitos y lleendes

Popocatépetl y Iztaccíhuatl

Va tiempu, cuando los azteques apoderaben el Valle de Méxicu, los otros pueblos teníen d'obedecelos y rindi-yos tributu, magar el so descontentu. Un día, cansáu de la opresión, el cacique de Tlaxcala decidió engarrar pola llibertá del so pueblu y empezó una tarrecible guerra ente azteques y tlaxcaltecas.

La bella princesa Iztaccíhuatl, fía del cacique de Tlaxcala, namorárase del mozu Popocatépetl, unu de los principales guerreros d'esti pueblu. Dambos profesábense un amor inmenso, polo qu'antes de dir a la guerra, el mozu pidió al padre de la princesa la mano d'ella si tornaba victoriosu. El cacique de Tlaxcala aceptó'l tratu, prometiendo recibilo cola llacuada del trunfu y el llechu del so amor. El valiente guerreru preparar con homes y armes, partiendo a la guerra dempués d'escuchar la promesa de que la princesa esperar pa casase con él al so regresu. Al poco tiempu, un rival de Popocatépetl inventó qu'ésti morriera en combate. Al enterase, la princesa Iztaccíhuatl lloró amargamente la muerte del so amáu y depués morrió de murnia.

Popocatépetl venció en tolos combates y tornó triunfante al so pueblu, pero al llegar, recibió la tarrecible noticia de que la fía del cacique morriera. De nada sirvíen-y la riqueza y poderíu ganaos si nun tenía'l so amor.

Entós, pa honrala y con cuenta de que permaneciera na memoria de los pueblos, Popocatépetl mandó que 20,000 esclavos construyeren una gran balta ante'l Sol, atropando diez cerros pa formar un xigantescu monte.

Desconsoláu, tomó'l cadabre de la so princesa y cargar hasta depositalo recostado nel so visu, que tomó la forma d'una muyer dormida. El mozu dio-y un besu póstumu, tomó una antorcha fumienta y se arrodilló n'otru monte frente a la so amada, velando'l so suañu eternu. La nieve cubrió los sos cuerpos y los dos convirtiéronse, lenta y irremediablemente, en volcanes.

Dende entós permanecen xuntos y silenciosos Iztaccíhuatl y Popocatépetl, quien dacuando s'alcuerda del amor y de la so amada; entós el so corazón, que guarda'l fueu de la pasión eterna, tremez y la so antorcha echa un fumu tristísimo.

Mientres munchos años y hasta poco primero de la Conquista, les doncelles muertes por amores desdichaos yeren soterraes nes faldes del Iztaccíhuatl.

En cuanto al cobarde tlaxcalteca que por celu mintió a Iztaccíhuatl sobre la muerte de Popocatépetl, desencadenando esta traxedia, foi morrer desnortiáu mui cerca de la so tierra, tamién se convirtió nun monte, el Picu de Orizaba y cubrióse de nieve. Punxéron-y por nome Citlaltépetl, o “Cuetu de la estrella” y dende allá lloñe xixila'l suañu eternu de los dos amigos a quien nunca, enxamás va poder dixebrar.

La china poblana

Na Ilesia de la Compañía, en Puebla, cerca de la puerta que comunica'l presbiteriu cola sacristía, hai empotrada na paré una llábana que señala'l llugar onde fueron soterraos los restos mortales de Catarina de San Juan. En 1907, esistía una cai llamada De les Chinitas, onde Mirnha vivió.

Cunten vieyos cronistes que nel añu 1609, nació na ciudá d'Indra Prastha una princesa llamada Mirnha, del fonduxe de los mongoles de la India Oriental. Al fuxir de los turcos, la familia llegó a la mariña, onde aportaron los portugueses dedicaos al tráficu d'esclavos. Mirnha yera de color casi blancu, pelos claros, frente espaciosa, güeyos vivos, ñariz bien delineada y garbosu andar. Un día, la princesa pasiaba pola sablera, en compañía d'un hermanu menor, foi fecha prisionera y llevada a Kochi, pa dempués ser unviada a Manila, nes Islles Filipines.

El marqués de Gálvez, entós virréi de Méxicu, encargó al gobernador de Manila la compra "d'esclaves de bon paecer y gracia pal ministeriu del so palaciu". Tratu d'adquirir a Mirnha; pero'l mercader tenía l'encargu anterior del capitán Miguel de Sosa y de la so esposa, doña Margarita de Chávez. "La chinita", foi sigilosamente embarcada pa la Nueva España en 1620. Pa ser apurrida al matrimoniu que lu recibió en Méxicu.

Nel primer terciu del sieglu XVII llegó al puertu d'Acapulco, na Nao de China. La esclava oriental portaba una rara indumentaria, compuesta per una camisa con ricos bordaos, un zagalejo de brillosos colores, con lentejuelas, unes chancles de seda y llargues trences. Yera la primer vegada qu'una muyer de traces orientales llegaba a Acapulco y la so vistimienta espertó l'interés de los concurrentes a la feria que se celebraba a la llegada de la Nao. La xente preguntábase cómo llegara a Méxicu aquella "China", como la llamaron de momentu; ensin tomar en cuenta'l so orixe hindú.

Los sos dueños en Puebla bautizaron a l'acabante llegar na ilesia del Santu Ángel de Analco col nome de Catarina de San Juan. Educóse cristianamente y más que sirvienta, ver perdayuri como miembru de la familia Sosa. Casó con un esclavu d'orixe chinu, Domingo Suárez, col cual refugóse a faer vida marital. Colos sos padres adoptivos siguía lluciendo los sos raros ropajes, qu'entemeció colos indíxenes, dando nacencia al traxe típicu de la China Poblana, como dio en llama-y la xente, hasta que por fin ingresó al conventu de Santa Catalina onde llogró fama de Santa.

En redol al vistíu de la china poblana conócense llexendaries hestories. Catarina de San Juan vistió siempres traxes paecíos a los de l'actual “China Poblana”, polo que s'identificaba coles indies de la rexón y al empar recordaba los sos traxes orientales. Remembrando los sos paxellos cortesanos, la princesa copia l'enriedu iguáu con dos pieces de tela d'oldeaos tonos, pa convertilo na falda europea, amplia y colos baxos en picos, bordada de lentejuelas y chaquira. El huipil, na camisa española tamién bordada. La faxa o chincuete nel rebozo sueltu, sobre los costazos y los brazos. Los colores verde, blancu y colloráu fueron adoptaos más tarde, de la Bandera Nacional, una vegada que Méxicu algamó la so independencia nel sieglu XIX. Más qu'oriental el traxe de China Poblana ye mestizu mexicanu y fala claro de la fusión de les cultures indíxena y español, que cuayó n'ensame d'obres de gran guapura

El paxellu tradicional de la “China Poblana” compónse esencialmente de rebozo, blusa zagalejo y zapatielles. El rebozo más apropiáu ye'l llamáu de bolina en color palomo y coyote. La blusa lleva bordaos de chaquira en vivos colores y ye de manga curtia. El castor esto ye la falda, consta de dos seiciones: la cimera, d'unos 25 cm. aproximao, de percal o de seda verde, d'igual matiz que la pretina. La inferior recamada de bordaos realizaos en lentejuela y chaquira en forma de flores, aves y caparines multicolores. El peñáu de dos trences, con raya en mediu, rematar moños de llistón de los mesmos colores del ceñidor. Lleva arracaes o bilortos; nel pescuezu, gargantiya de corales. En dellos casos usar con sombreru jarano, discretamente afatáu con barbiquejo de gamuza o de cinta de popotillo. Les zapatielles son forraes en seda verde o colorada.

Munchos consideren que la lleenda de la “China Poblana” nun pasa de ser eso; lleenda. Pero la tradición dexó'l traxe, que sigue siendo usáu al traviés de los sieglos poles muyeres mexicanes.

La Casa de Alfeñique

Cunta una lleenda que nel añu de 1790 María Ignacia Villegas y Guadiana punxera de condición al so noviu Juan Ignacio Morales pa casase con él, tenía esti que regala-y una casa de dulce.

L'amor qu'él sentía por ella llevar a mandar construyir una bella casa con ricos trabayos barrocos d'argamasa blanco que decoraben la so fachada, faciendo alusión a unos dulces llamaos alfeñiques (de pasta d'azucre y almendres).

L'edificiu consta de dos fachaes perfectamente anguladas na so distribución de puertes y balcones.

Nel so interior ta compuesta de tres pisos qu'estremen los cuerpos arquiteutónicos del edificiu, en que la balconada de fierro forxáu resalta con el color blancu de los puntales y les marquesines entemecer col balcón.

Güei día esta formosa pieza arquitectónica ye El Muséu Rexonal Casa de Alfeñique el cual abelluga pieces de gran relevancia contribuyendo asina a la conocencia del desenvolvimientu artístico y cultural de la ciudá de Puebla, preséntense pieces que denotan la importancia de la ciudá dende la so fundación, el periodu virreinal y el Méxicu Independiente.

Nel tercer nivel caltiénse la redolada orixinal de delles habitaciones típiques d'una casa virreinal como'l comedor, la cocina, el salón principal y una ricamente decorada capiya familiar, que falen de los usos y costumes de los poblanos hai más de 200 años.

Muséu Universitariu Casa de los Moñecos

La Casa de los Moñecos foi mandada a construyir pol Rexidor Don Agustín Ovando Cáceres Ledezma y Villavicencio nel Sieglu XVIII, na cai primera de los mercaderes, como yera denomada nesa dómina.

Cuenta con trés niveles, la planta baxa ye afatada con un balcón corríu distribuyíu a lo llargo de tola fachada, ventanes con marcu de cantera y rexa de fierro; el segundu nivel o entrepiso ye d'un altor menor a la de los otros dos pisos, por qu'asina normaba l'estilu barrocu y porque taba diseñáu p'agospiar a la servidume de la familia, tamién lo percuerren balcones senciellos; el tercer pisu gocia de les mesmes carauterístiques.

La casa ye un maxestosu exemplu del barrocu poblano, asina la so fachada ellaborada con lladriyu, ta decorada con azulexos de talavera de distintos colores que representen figures humanes, una de les teoríes de la construcción asegura que los azulexos fueron importaos de la India, tamién diz que cada figura humana contién na so iconografía símbolos y significaos distintos. A güeyu deduzse'l sincretismu de la cultura prehispánica oriental y la cultura española occidental.

La casa foi construyida orixinalmente como casa habitación, sicasí, al nun ser habitada tuvo múltiples usos, según: Almacén de filaos, comerciu “El famosu 33”, almacenes “la Ciudá de Méxicu”, tamién foi'l primer cine de la ciudá, “El Lux”, en dos causes foi hotel, “Hotel Francia” y “Hotel Monterrey”, boliche, peluquería “La imperial”, dulcería “Salambo”, “Semeya Puebla”, dos veces casa de güéspedes, óptica “Turati” y el periódicu” La Opinión”.

Anguaño l'inmueble pertenez a la Benemérita Universidá Autónoma de Puebla. La BUAP adquirió la casa'l 11 d'avientu de 1983 pa más tarde inaugurala como'l Muséu Universitariu, el 10 d'avientu de 1987.

El muséu anguaño alluga obra gráfica que define la historia mesma de la institución, dende la fundación del Colexu del Espíritu Santu polos Xesuites, hasta l'actualidá. El muséu buscó al traviés de les sos coleiciones de: Aparatos científicos, arte virreinal, bioloxía, medicina, fotografíes, arte contemporáneo, amosar les distintes etapes poles que pasó la máxima casa d'estudios poblana.

Turismu

L'estáu de Puebla ye unu de los principales destinos turísticos en Méxicu. La ciudá de Puebla atópase na séptima posición nacional preferíes como destín turísticu; sicasí'l periodu d'estancia ye d'apenes 1.6 díes.

Nel 2005, l'estáu recibió 1.596.445 visitantes, de los cualos, más de 935 mil agospiar en Puebla de Zaragoza, que ye'l principal destín turísticu nel territoriu poblano. Otres ciudaes del centru del estáu como Cholula de Rivadavia y Atlixco, según Tehuacán, ocupen llugares secundarios como receptores de visitantes. Llama l'atención el casu de Cuetzalan del Progresu, que foi visitada en 2005 por un númberu de turistes que devasa'l númberu de los sos habitantes.^[93] Del total de turistes que s'agospiaron n'establecimientos hoteleros del estáu en 2005, más de 1 millón 400 mil fueron mexicanos, y menos de 180 mil fueron estranxeros; la mayoría de los turistes foranos agospiar n'establecimientos alcontraos na capital poblana.^[94]

Nel añu 2006, inaugurar por primer vegada unu de los elementos turísticos más sobresalientes de la ciudá. Trata d'un eventu que se realiza cada 5 años. Angelis Custodiant ye'l so nome, un magno conciertu qu'axunta 125 campanes distribuyíes en 32 campanarios del centru históricu de la ciudá de Puebla, incluyida la campana del palaciu municipal. Foi concebíu pa celebrar los 475 años de la fundación de la ciudá. Esti conciertu foi compuestu pol músicu y direutor poblano Bely David Rocha.

Angelis suis Deus mandant de ut custodiant te in omnibus vi is tuis

Dios mandó a los sos ánxeles que te guardaren en tolos tos caminos.

Les campanes fueron preseos de comunicación, non tan solo p'actos espirituales, sinón tamién solemnes y funcionaron pa convocar l'alcuentru de pobladores.

La meyor manera d'escuchar la execución del Angelis Custodiant, ye nes azotees del centru, pero non tan cercanes a un campanariu. Nel so defectu, encamentar a les persones caminar ente les cais de la ciudá pa poder escuchar a los distintos campanarios participantes. Tamién esiste un zoolóxicu llamáu africam onde puede apreciase la vida de diverses especies selvaxes nun hábitat al campu.

Pueblos Máxicos

En 2002 Cuetzalan foi nomáu Pueblu máxicu, 9 años dempués en 2011, Zacatlán de les Mazanes y Pahuatlán llogró la mesma reconocencia, promoviendo asina esti tipu de turismu nel estáu, Zacatlán y Pahuatlán son el Segundu y tercer conceyu nel Estáu en formar parte del programa Pueblos máxicos de la SECTUR. El so patrimoniu y la so gastronomía faen de Zacatlan un Patrimoniu y Pueblu Máxicu de Méxicu y del Estáu De Puebla. En 2012 incluyir na llista de Pueblos Máxicos los conceyos de Chignahuapan, San Andrés Cholula y Tlatlauquitepec. En total l'estáu de Puebla cuenta con 7 Pueblos Máxicos, qu'ayudaron a impulsar el turismu.

Otros sitios d'interés

Otros curiosos turísticos importantes del estáu son:

Muséu Amparo, Muséu Bello y González, antiguu conventu de Santa Rosa, Muséu de la Revolución, Muséu Nacional de los Ferrocarriles Mexicanos, La Concordia y el Patiu d'Azulexos, Fuertes de Loreto y Guadalupe, Catedral, Biblioteca Palafoxiana, Teatru Principal, Mercáu d'Artesaníes El Parián, Mercáu de Sabores, Casa de Alfeñique, Muséu y Pinacoteca José Luis Bello y Zetina, Planetariu de Puebla y el Zoolóxicu y Parque Africam Safari, Muséu Universitariu Casa de los Moñecos, na capital del estáu.

Valle de Piedres Encimadas, en Zacatlán.
Piniellu, en Zacapoaxtla.
Conventu Franciscanu, en Tecamachalco.
Covarones Karmidas, en Zapotitlán de Méndez.
Ilesia de San Francisco y Muséu Rexonal de Cuetzalan, en Cuetzalan.
Ilesia de San Francisco y Muséu Colonial en Huejotzingo.
Conventu de San Francisco, Plaza Principal, Muséu de Casa de Cultura y zona arqueolóxica de Cholula, en San Pedro Cholula.
Ilesia de la Purísima Concepción, ellaboración y venta d'esferes, en Chignahuapan.
Ilesia de Santa María Tonantzintla y la Ilesia de San Francisco Acatepec, nel conceyu de San Andrés Cholula.
Conventu Franciscanu de Calpan
Los Reyes Metzontla, comunidá popoloca alfarero, nel conceyu de Zapotitlán.
Pahutlán, conceyu de la Sierra Norte de Puebla, qu'en 2012 foi declaráu'l tercer Pueblu Máxicu del Estáu.
Santiago Xalitzintla, la comunidá más cercana al volcán Popocatépetl, al cual venérase y llámase-y, popularmente, Don Gregorio o Don Goyo. Mientres el mes de marzu lleven una ufrienda hasta les sos faldes cola cuenta de solicita-y agua.

Ver tamién

Referencies

↑ Gobierno del estáu de Puebla (2015). «Alrodiu de Puebla». Consultáu'l 9 de xunetu de 2015.
↑ Atles, 2000.
↑ Acatlán ye un topónimu náhuatl. L'Archivu Históricu de Llocalidaes del INEGI afirma que'l nome orixinariu de la población en mixteco foi Yavidaxiu, que significa Agua turbio.
↑ León-Portilla, cap. V.
↑ Tlaxcala yera una confederación con independencia nominal al respective de Méxicu-Tenochtitlan. Pero'l preciu que tenía que pagar por esta autonomía yera demasiáu altu: taba obligada a participar na Guerra Florida, ritual por aciu el que los tenochcas aprovir de cautivos pa los sacrificios gladiatorios.
↑ León-Portilla, 1986: cap. V.
↑ "«El llenzu Quauhquechollan podría tornar a Huaquechula», aseguró Cayuqui Estage", en La Xornada d'Oriente, 7 de mayu de 2007, consultada'l 22 de xunetu de 2007.
↑ Villoro, 1995: primer parte.
↑ Enciclopedia, 2007.
↑ ^10,0 ^10,1 Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes ref_duplicada_2
↑ Puebla ye'l nome col que se denominaben n'España les poblaciones de nueva creación. La capital poblana foi alzada al rangu de ciudá en 1532 por decretu de Carlos I d'España, col nome de Ciudá de los Ánxeles, sicasí, siguió llamándose-y Puebla hasta los nuesos díes, nome que pasó tamién a los territorios so l'alministración de la ciudá.
↑ "Guia turistica - Michelin" Mexico; 1°a Edición; páx.162
↑ Lomelí Vanegas, 2001: 131.
↑ Lomelí Vanegas, 2001: 139.
↑ Lomelí Vanegas, 2001: 146.
↑ Lomelí Vanegas, 2001: 147.
↑ Lomelí Vanegas, 2001: 158.
↑ Tirado Villegas Gloria, "L'Autonomía universitaria y la Universidá pública".
↑ INEGI, 2005.
↑ Institutu Nacional d'Estadística y Geografía (ed.): «Elevaciones principales - Puebla». Archiváu dende l'orixinal, el 10 de marzu de 2012. Consultáu'l 17 de marzu de 2009.
↑ Los glaciares de la Sierra Nevada sumieron. Vease "Calentamientu global: sumen glaciares en Méxicu", en Unafuente.com, consultada'l 20 de xunetu de 2007.
↑ Macías Medrano, 1995.
↑ La Sierra Negra apaez na Enciclopedia de los Conceyos de Méxicu mentada como Sierra Madre del Golfu. Nun se debe confundir col volcán Sierra Negra.
↑ Llugo-Hubp et. al., 2005.
↑ Carrillo Chávez et. al., 2007.
↑ Superficie como porcentaxe del territoriu poblano, que ye de 34.252 km².
↑ ^27,0 ^27,1 INEGI, 2006.
↑ CNA, s/f.
↑ Vease'l veredictu del Tribunal Llatinoamericanu de l'Agua (s/f) pa la denuncia sobre la contaminación de los ríos Atoyac y Xochiac.
↑ "Cronoloxía: Hidalgo y Puebla", reporte especial de El Norte, en Terra.com, consultada'l 18 de xunetu de 2007; Cupreder, 2006.
↑ INEGI, 2006: 1.6.
↑ INEGI, 2006: 1.6.3.1.
↑ INEGI, 2006: Mapa 7.
↑ «World Meteorological Organization». worldweather.org. Consultáu'l 24 d'abril de 2011.
↑ ^35,0 ^35,1 «Busca proyeutu industrializar plantes reinales de Puebla.». BUAP. Consultáu'l 6 d'ochobre de 2011.
↑ INEGI (2010). «Méxicu en cifres. Puebla». Archiváu dende l'orixinal, el 27 de xunu de 2015. Consultáu'l 17 de xunetu de 2015.
↑ INEGI: 2005b.
↑ INEGI: Archivu Históricu de Llocalidaes; INEGI, 2005b.
↑ "El gobiernu, tres el dineru de los migrantes", en La Xornada, 29 de xunetu de 2001, consultada'l 22 de xunetu de 2007.
↑ ^40,0 ^40,1 ^40,2 INEGI, 2005b.
↑ Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes autogenerated3
↑ Llocalidaes de Puebla, Censu de 2010 Llocalidaes de Puebla por tamañu poblacional, 2010. Consultáu'l 15 de xunu de 2017
↑ CDI-PNUD, 2002.
↑ Serrano Carreto, 2006: 42.
↑ Serrano Carreto, 2006: 48.
↑ Serrano Carreto, 2006: 185; INEGI, 2005b.
↑ Secretaría de Desenvolvimientu Social (2007): "Los cien conceyos con menor índiz de desenvolvimientu humanu", consultáu'l 22 de xunetu de 2007.
↑ Warman, 2000: 50.
↑ Warman, 2000: 52.
↑ Constitución, Artículu 74.
↑ Morfín, Javier (26 de payares de 2010). Rafael Moreno Valle Rosas. Sexeniu. http://www.sexenio.com.mx/articulo.php?id=1227. Consultáu'l 9 de xunu de 2016.
↑ Representación proporcional ye un términu que designa una cuota de representantes asignada poles instituciones eleutorales en Méxicu sobre la base d'una llista de candidatos —esto ye, plurinominal— rexistrada per cada partíu participante nes eleiciones y acordies con el númberu de sufraxos que llograren na votación.
↑ Constitución, Artículu 35.
↑ Constitución, Artículos 36 y 37.
↑ grupu.php?partíu=PRI "Diputaos per grupu parllamentariu: PRI", nel sitiu n'internet del H. Congresu del Estáu de Puebla, consultáu'l 21 de xunetu de 2007.
↑ Llei Orgánica del Poder Xudicial del Estáu de Puebla, Artículu 1º.
↑ Constitución, Artículu 88.
↑ http://www.juridicas.unam.mx/publica/librev/rev/revdpriv/cont/8/leg/leg10.pdf
↑ http://www.congresopuebla.gob.mx/
↑ Constitución, Artículu 20.
↑ Constitución, Artículu 21.
↑ Porcentaxe de participación nel PIB estatal nel 2004.
↑ INEGI, 2006a.
↑ INEGI, 2006b: 10a.
↑ INEGI, 2006: 9.1.
↑ INEGI, 2006b: 9.1.
↑ INEGI, 2006b: 9.3.
↑ ^68,0 ^68,1 INEGI, 2006a: 10.1.
↑ INEGI, 2006a: 11.1.
↑ INEGI, 2006a: G11.1.
↑ INEGI, 2006a: G11.3.
↑ INEGI, 2006a: 11.8.
↑ INEGI, 2006a: G9.4.
↑ ^74,0 ^74,1 INEGI, 2006a: 9.3.
↑ INEGI, 2006: 18.1.
↑ Cfr. INEGI, 2006: 18.6.
↑ «7 Rexones» (castellanu). Gobiernu d'Estáu de Puebla. Consultáu'l 6 d'agostu de 2017.
↑ «Infraestructura del sector nel estáu». Secretaría de Comunicaciones y Tresportes. Archiváu dende l'orixinal, el 4 d'agostu de 2011. Consultáu'l 8 d'avientu de 2012.
↑ Llei de Fomentu Cultural, artículu 14º.
↑ Mole poblano Archiváu 2008-07-09 en Wayback Machine, na páxina n'Internet de la Fonda de Santa Clara, consultada'l 28 de payares de 2007.
↑ Cfr. Academia Mexicana de la Llingua: Diccionariu de mexicanismos, consultáu'l 28 de payares de 2007.
↑ Juárez López, José Luis (2005): "Los chiles en nogada: ente la cocina y el mitu", en Corréu del Maestru núm. 112, consultada'l 28 de payares de 2007.
↑ Vázquez Rojas, Rodrigo (2000). Recetario de la Mixteca Poblana, Conaculta, Méxicu.
↑ papel picáu-(Puebla) "San Salvador Huixcolotla, trubiecu del papel picáu", en Méxicu Desconocíu, mayu de 2001, consultáu'l 11 d'avientu de 2007.
↑ papel-de-la tierra-en-el tiempu "El papel de la tierra nel tiempu", en Méxicu Desconocíu, avientu de 1996, consultáu'l 11 d'avientu de 2007.
↑ "Apunten antroxu en Huejotzingo" en El Sol de Puebla, 10 de xineru de 2007, consultada'l 10 d'avientu de 2007.
↑ "La fiesta d'antroxu en Puebla", en El Sol de Puebla, 12 de febreru de 2007, consultáu'l 10 d'avientu de 2007.
↑ "Joc-lo" na Mixteca Baxa. L'antroxu de San Jerónimo Xayacatlán (Puebla), en Méxicu Desconocíu, febreru de 1999, consultáu'l 10 d'avientu de 2007. Hai que señalar que joc-lo ye una forma incorreuta d'escribir el términu que describe al antroxu na Mixteca, que ye johlo (mixteco, mázcara).
↑ Licona, 2003:86
↑ "La batalla del 5 de Mayu contribuyó a la defensa de la federación d'EU: Palou", en La Xornada d'Oriente, 30 d'abril de 2007, consultada'l 10 d'avientu de 2007.
↑ "Robu d'arte sacro y pieces prehispániques por falta d'un catálogu nacional", en Criterios, 18 d'agostu de 2008, consultada'l 15 d'avientu de 2007.
↑ Almela, Ramón (s/f): "Ética y crítica d'arte en Puebla", en Criticate, consultáu'l 15 d'avientu de 2007.
↑ INEGI, 2006: 19.4.
↑ INEGI, 2006: 19.5.

Bibliografía

Constitución Política del Estáu Llibre y Soberanu de Puebla, nel sitiu n'internet de la Cámara de Diputaos del H. Congresu de la Unión, consultada'l 20 de xunetu de 2007.
[https://web.archive.org/web/20161025032647/http://www.congresopuebla.gob.mx/prensa/tmp/lepojud.pdf Archiváu 2016-10-25 en Wayback Machine Llei Orgánica del Poder Xudicial del Estáu de Puebla]], nel sitiu n'internet del Congresu del Estáu de Puebla, consultáu'l 21 de xunetu de 2007.
Carrillo-Chávez, A.; Levresse, G.; Ponce, G.; Corrión F., D.; y De la Rosal, A. (2007): Xeoquímica y Isotopía del Xelu Glacial de los Montes Iztaccíhuatl y picu de Orizaba: Rexistru Climáticu-Atmosféricu-Ambiental" (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión)., nel sitiu n'internet del Centru de Geociencias de la Universidá Nacional Autónoma de Méxicu, consultáu'l 20 de xunetu de 2007.
Comisión Nacional de l'Agua (CNA, s/f): "Lineamientos Estratéxicos pal Desenvolvimientu Hidráulicu de les Rexones Hidrolóxiques Pertenecientes a la Rexón Alministrativa IV Balses" (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión)., consultáu'l 10 de xunetu de 2007.
Centru Universitariu pa la Prevención de Desastres Rexonales (Cupreder, 2006): "Observaciones al Plan de Contingencia ante emerxencies meteorolóxiques. Puebla 2006", Benemérita Universidá Autónoma de Puebla, consultáu'l 18 de xunetu de 2007.
Hirschberg, Julia (2000): "La fundación de Puebla de los Ángeles. Mitu y realidá", en Contreras Cruz, Carlos y Cuenya Miguel Ángel (eds.), Ánxeles y constructores. Mitos y realidaes na historia colonial de Puebla (Sieglos XVI-XVII), Benemérita Universidá Autónoma de Puebla, H. Puebla de Zaragoza.
Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía (INEGI, 2004): La población falante de llingua indíxena de Puebla, Aguascalientes.
---- (2005a): Puebla, Anuariu estadísticu, Aguascalientes.
---- (2005b): II Conteo de Población y Vivienda. Resultaos Definitives.
---- (2006a): Puebla. Anuariu estadísticu, Aguascalientes.
---- (2006b): Axenda estadística de los Estaos Xuníos Mexicanos, Aguascalientes.
---- (2007): Puebla. Información estadística, nel sitiu n'internet del INEGI, consultáu'l 20 de xunetu de 2007.
----: Archivu Históricu de Llocalidaes, nel sitiu n'internet del INEGI.
Licona Valencia, Ernesto (2003): "Evocaciones sobre la ciudá de Puebla" Archiváu 2012-01-05 en Wayback Machine, en Graffylia, Facultá de Filosofía y Lletres de la BUAP, páxs. 41-47.
Lomelí Vanegas, Leonardo (2001): Curtia historia de Puebla, Fondu de Cultura Económica, Méxicu.
---- (2005) "La recuperación económica y el so impautu nel centru de Méxicu mientres el gobiernu d'Álvaro Obregón (1920-1924)", en Economía, Sociedá y Territoriu, El Colexu Mexiquense, Toluca de Lerdo.
Llugo-Hubp, José; Zamorano Orozco, José Juan; Capral, Lucía; Inbar, Moshe y Alcántara Ayala, Irasema (2005): "Los procesos de remoción en masa na Sierra Norte de Puebla, ochobre de 1999: Causa y efeutos" (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión)., en Revista Mexicana de Ciencies Xeolóxiques, v. 22, núm. 2, páxs. 212-228, consultáu'l 13 de xunetu de 2007.
Macías Medrano, Jesús Manuel (coord., 1995): La disputa pol riesgu nel Volcán Popocatépetl, Publicaciones de la Casa Chata del Centru d'Investigaciones y Estudios Cimeros n'Antropoloxía Social, Tlalpan.
Programa de les Naciones Xuníes pal Desenvolvimientu (PNUD, 2004): Informe sobre'l desenvolvimientu humanu en Méxicu, consultáu'l 21 de xunetu de 2007.
Serrano Carreto, Enrique (coord., 2006): Rexones Indíxenes de Méxicu, Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes-Programa de les Naciones Xuníes pal Desenvolvimientu, Méxicu.
Tribunal Llatinoamericanu de l'Agua (s/f): "Casu: Contaminación industrial nos ríos Atoyac y Xochiac. Estaos de Tlaxcala y Puebla, República Mexicana", nel espaciu n'internet de la Fundación Heinrich Böll, consultada'l 12 de xunetu de 2007.
Warman, Arturo (2003): Los indios mexicanos nel estragal del tercer mileniu, Fondu de Cultura Económica, Méxicu.
Espresu Journal; "Lo que non te puedes perder de Puebla", páx. 10-13, Añu. 1, Non. 1 de Mayu de 2009. Beatriz López.
BUAP (2010). "Busca proyeutu industrializar plantes reinales de Puebla." (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión)., consultáu'l 06 d'ochobre de 2010.
Leicht, Hugo, (1967) "Les cais de Puebla, Puebla, Gobiernu del Estáu de Puebla" p. 239.
Solís Hernández, Margarito (2009) "La Lleenda del Home que mató al animal".

Enllaces esternos

Ye obligatoriu indicar l'idioma de Wikisource.
Gobierno del Estáu de Puebla — sitio web oficial
H. Conceyu de Puebla
Distritos Xudiciales del Estáu de Puebla
Tresporte públicu de Puebla Archiváu 2013-06-15 en Wayback Machine
INEGI: Información sociodemográfica de Puebla
INEGI: Información xeográfica de Puebla
meyores-del-pais/ Festival Internacional 5 de Mayu (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).

[1] Gobierno del estáu de Puebla (2015). «Alrodiu de Puebla». Consultáu'l 9 de xunetu de 2015.

[2] Atles, 2000.

[3] Acatlán ye un topónimu náhuatl. L'Archivu Históricu de Llocalidaes del INEGI afirma que'l nome orixinariu de la población en mixteco foi Yavidaxiu, que significa Agua turbio.

[4] León-Portilla, cap. V.

[5] Tlaxcala yera una confederación con independencia nominal al respective de Méxicu-Tenochtitlan. Pero'l preciu que tenía que pagar por esta autonomía yera demasiáu altu: taba obligada a participar na Guerra Florida, ritual por aciu el que los tenochcas aprovir de cautivos pa los sacrificios gladiatorios.

[6] León-Portilla, 1986: cap. V.

[7] "«El llenzu Quauhquechollan podría tornar a Huaquechula», aseguró Cayuqui Estage", en La Xornada d'Oriente, 7 de mayu de 2007, consultada'l 22 de xunetu de 2007.

[8] Villoro, 1995: primer parte.

[9] Enciclopedia, 2007.

[ref_duplicada_2-10] 10,0 ^10,1 Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes ref_duplicada_2

[11] Puebla ye'l nome col que se denominaben n'España les poblaciones de nueva creación. La capital poblana foi alzada al rangu de ciudá en 1532 por decretu de Carlos I d'España, col nome de Ciudá de los Ánxeles, sicasí, siguió llamándose-y Puebla hasta los nuesos díes, nome que pasó tamién a los territorios so l'alministración de la ciudá.

[12] "Guia turistica - Michelin" Mexico; 1°a Edición; páx.162

[13] Lomelí Vanegas, 2001: 131.

[14] Lomelí Vanegas, 2001: 139.

[15] Lomelí Vanegas, 2001: 146.

[16] Lomelí Vanegas, 2001: 147.

[17] Lomelí Vanegas, 2001: 158.

[18] Tirado Villegas Gloria, "L'Autonomía universitaria y la Universidá pública".

[ref_duplicada_1-19] INEGI, 2005.

[20] Institutu Nacional d'Estadística y Geografía (ed.): «Elevaciones principales - Puebla». Archiváu dende l'orixinal, el 10 de marzu de 2012. Consultáu'l 17 de marzu de 2009.

[21] Los glaciares de la Sierra Nevada sumieron. Vease "Calentamientu global: sumen glaciares en Méxicu", en Unafuente.com, consultada'l 20 de xunetu de 2007.

[22] Macías Medrano, 1995.

[23] La Sierra Negra apaez na Enciclopedia de los Conceyos de Méxicu mentada como Sierra Madre del Golfu. Nun se debe confundir col volcán Sierra Negra.

[24] Llugo-Hubp et. al., 2005.

[25] Carrillo Chávez et. al., 2007.

[26] Superficie como porcentaxe del territoriu poblano, que ye de 34.252 km².

[ref_duplicada_5-27] 27,0 ^27,1 INEGI, 2006.

[28] CNA, s/f.

[29] Vease'l veredictu del Tribunal Llatinoamericanu de l'Agua (s/f) pa la denuncia sobre la contaminación de los ríos Atoyac y Xochiac.

[30] "Cronoloxía: Hidalgo y Puebla", reporte especial de El Norte, en Terra.com, consultada'l 18 de xunetu de 2007; Cupreder, 2006.

[31] INEGI, 2006: 1.6.

[32] INEGI, 2006: 1.6.3.1.

[33] INEGI, 2006: Mapa 7.

[World_Meteorological_Organization-34] «World Meteorological Organization». worldweather.org. Consultáu'l 24 d'abril de 2011.

[Busca_proyeutu_industrializar_plantes_reinales_de_Puebla.-35] 35,0 ^35,1 «Busca proyeutu industrializar plantes reinales de Puebla.». BUAP. Consultáu'l 6 d'ochobre de 2011.

[36] INEGI (2010). «Méxicu en cifres. Puebla». Archiváu dende l'orixinal, el 27 de xunu de 2015. Consultáu'l 17 de xunetu de 2015.

[37] INEGI: 2005b.

[38] INEGI: Archivu Históricu de Llocalidaes; INEGI, 2005b.

[39] "El gobiernu, tres el dineru de los migrantes", en La Xornada, 29 de xunetu de 2001, consultada'l 22 de xunetu de 2007.

[ref_duplicada_3-40] 40,0 ^40,1 ^40,2 INEGI, 2005b.

[autogenerated3-41] Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes autogenerated3

[42] Llocalidaes de Puebla, Censu de 2010 Llocalidaes de Puebla por tamañu poblacional, 2010. Consultáu'l 15 de xunu de 2017

[43] CDI-PNUD, 2002.

[44] Serrano Carreto, 2006: 42.

[45] Serrano Carreto, 2006: 48.

[46] Serrano Carreto, 2006: 185; INEGI, 2005b.

[47] Secretaría de Desenvolvimientu Social (2007): "Los cien conceyos con menor índiz de desenvolvimientu humanu", consultáu'l 22 de xunetu de 2007.

[48] Warman, 2000: 50.

[49] Warman, 2000: 52.

[50] Constitución, Artículu 74.

[51] Morfín, Javier (26 de payares de 2010). Rafael Moreno Valle Rosas. Sexeniu. http://www.sexenio.com.mx/articulo.php?id=1227. Consultáu'l 9 de xunu de 2016.

[52] Representación proporcional ye un términu que designa una cuota de representantes asignada poles instituciones eleutorales en Méxicu sobre la base d'una llista de candidatos —esto ye, plurinominal— rexistrada per cada partíu participante nes eleiciones y acordies con el númberu de sufraxos que llograren na votación.

[53] Constitución, Artículu 35.

[54] Constitución, Artículos 36 y 37.

[55] rupu.php?partíu=PRI "Diputaos per grupu parllamentariu: PRI", nel sitiu n'internet del H. Congresu del Estáu de Puebla, consultáu'l 21 de xunetu de 2007.

[56] Llei Orgánica del Poder Xudicial del Estáu de Puebla, Artículu 1º.

[57] Constitución, Artículu 88.

[58] ttps://www.juridicas.unam.mx/publica/librev/rev/revdpriv/cont/8/leg/leg10.pdf

[59] ttps://www.congresopuebla.gob.mx/

[60] Constitución, Artículu 20.

[61] Constitución, Artículu 21.

[62] Porcentaxe de participación nel PIB estatal nel 2004.

[63] INEGI, 2006a.

[64] INEGI, 2006b: 10a.

[65] INEGI, 2006: 9.1.

[66] INEGI, 2006b: 9.1.

[67] INEGI, 2006b: 9.3.

[ref_duplicada_6-68] 68,0 ^68,1 INEGI, 2006a: 10.1.

[69] INEGI, 2006a: 11.1.

[70] INEGI, 2006a: G11.1.

[71] INEGI, 2006a: G11.3.

[72] INEGI, 2006a: 11.8.

[73] INEGI, 2006a: G9.4.

[ref_duplicada_4-74] 74,0 ^74,1 INEGI, 2006a: 9.3.

[75] INEGI, 2006: 18.1.

[76] Cfr. INEGI, 2006: 18.6.

[77] «7 Rexones» (castellanu). Gobiernu d'Estáu de Puebla. Consultáu'l 6 d'agostu de 2017.

[78] «Infraestructura del sector nel estáu». Secretaría de Comunicaciones y Tresportes. Archiváu dende l'orixinal, el 4 d'agostu de 2011. Consultáu'l 8 d'avientu de 2012.

[79] Llei de Fomentu Cultural, artículu 14º.

[80] Mole poblano Archiváu 2008-07-09 en Wayback Machine, na páxina n'Internet de la Fonda de Santa Clara, consultada'l 28 de payares de 2007.

[81] Cfr. Academia Mexicana de la Llingua: Diccionariu de mexicanismos, consultáu'l 28 de payares de 2007.

[82] Juárez López, José Luis (2005): "Los chiles en nogada: ente la cocina y el mitu", en Corréu del Maestru núm. 112, consultada'l 28 de payares de 2007.

[83] Vázquez Rojas, Rodrigo (2000). Recetario de la Mixteca Poblana, Conaculta, Méxicu.

[84] áu-(Puebla) "San Salvador Huixcolotla, trubiecu del papel picáu", en Méxicu Desconocíu, mayu de 2001, consultáu'l 11 d'avientu de 2007.

[85] -de-la tierra-en-el tiempu "El papel de la tierra nel tiempu", en Méxicu Desconocíu, avientu de 1996, consultáu'l 11 d'avientu de 2007.

[86] "Apunten antroxu en Huejotzingo" en El Sol de Puebla, 10 de xineru de 2007, consultada'l 10 d'avientu de 2007.

[87] "La fiesta d'antroxu en Puebla", en El Sol de Puebla, 12 de febreru de 2007, consultáu'l 10 d'avientu de 2007.

[88] "Joc-lo" na Mixteca Baxa. L'antroxu de San Jerónimo Xayacatlán (Puebla), en Méxicu Desconocíu, febreru de 1999, consultáu'l 10 d'avientu de 2007. Hai que señalar que joc-lo ye una forma incorreuta d'escribir el términu que describe al antroxu na Mixteca, que ye johlo (mixteco, mázcara).

[89] Licona, 2003:86

[90] "La batalla del 5 de Mayu contribuyó a la defensa de la federación d'EU: Palou", en La Xornada d'Oriente, 30 d'abril de 2007, consultada'l 10 d'avientu de 2007.

[91] "Robu d'arte sacro y pieces prehispániques por falta d'un catálogu nacional", en Criterios, 18 d'agostu de 2008, consultada'l 15 d'avientu de 2007.

[92] Almela, Ramón (s/f): "Ética y crítica d'arte en Puebla", en Criticate, consultáu'l 15 d'avientu de 2007.

[93] INEGI, 2006: 19.4.

[94] INEGI, 2006: 19.5.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]