Перейти к содержанию

"Јабаган": Версиялардыҥ башкаланганы

Википедия сайттаҥ
Интерактивная навигация по истории
← Эски тӱзедӱЈаҥы тӱзедӱ →
Толынты кырылды Толынты кожулды
ВизуальныйВики-текст
Јолдык 24: Јолдык 24:
| COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Эл-јон'''
| COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Эл-јон'''
|-
|-
| Эл-јонныҥ тоозы: ||1368 кижи (2016)
| Эл-јонныҥ тоозы: ||{{ Население | Ябоган | тс }} кижи (2016)
|-
|-
| Ук-калыктары: || 84% алтайлар<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>
| Ук-калыктары: || 84% алтайлар<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>

Версия 00:46, 7 кичӱ изӱ ай 2021

јурт
Јабаган
50°54′28″ с. ш. 85°04′14″ в. д.
Эл-тергее: Россия
Федерацияныҥ тергеези: Алтай Республика
Муниципал аймак: Кан-Оозы аймак
Јурт јеезе: Јабаганныҥ јј
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги: 1129 м
Климады: орто-континентал
Ойдиҥ поязы: UTC+7:00
Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы: ↗1368[1] кижи (2016)
Ук-калыктары: 84% алтайлар[2]
Окылу тил: орус, алтай[3]
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды: +7 38841
Почтаныҥ индекси: 649455а
ОКАТО-ныҥ коды: 84 235 885 001
ОКТМО-ныҥ коды: 84 635 485 101

Јабаган (орустап Ябоган) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Јабаганныҥ јурт јеезезине кирип,

оныҥ админстрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Јабаган орустап слияние крови[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Кан-Јабаганныҥ чӧлинде, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Шибертиниҥ суузыныҥ јарадында турат. Элбек јаан чӧл-јалаҥ јерлердиҥ кыраларында аштыҥ тӱжӱми јакшы бӱдет. Суујакалай састалган јерлер туштайт. Тӱндӱк - кӱнчыгыш јанынаҥ Јабаган-Бажы јурт, Тӱштӱк-кӱнбадыш јанында Оро јурт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1129 метрге бийик[5].

Климады

Климады орто-континентал. Кан-Јабаганныҥ чӧлинде кышкыда тыҥ салкындар болуп, јааган карды ӱзе учура берет. Ортоайлык соок -20..21°С, чаган айда тыҥ сооктор -35..40°С једе берет. Јай кыска, ортоайлык температура +15 °С, јаан изӱ айда тыҥ ла изӱ кӱндерде +25..+30 °С болуп јат. Кейдиҥ чыгы ла јуттыҥ ортојылдык кеми 452–500 мм кире бар. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,3 м/с.

Аҥ-куштары

Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы кезем астап, јоголорго једе берген учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген[6].

Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна[7].

Ӧзӱмдери

Айландыра кырларыныҥ агажы ас, кӧпјандай чиби, тыт, кайыҥ, тал ӧзӧт[8]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Јабаганныҥ элбек јалаҥдарында кырага салган аш (буудай, сула ла арба), азырал ӧлӧҥ пырей јакшы бӱдет[9].

Јери ле јолдоры

2010 јылда бичилгени аайынча јурттыҥ jери текши 218 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 90,39 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 68,1 га, јонго керектӱ тудумдар 4,9 га, производстволык јерлер 14,98 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 36,37 га , рекреационный учурлу 3,26 га. Јон јаткан јерде улустыҥ ныктаазы 15,7 кижи/га[10]. Јуртта 10 ором: Олјондо, Калкинниҥ А.Г., Ленинниҥ, Одорлу, Јараттай, Меесте, Ойношевтиҥ Ю.А., Партизандардыҥ, Кӱнет, Булундашевтиҥ[11]. Тӧс ором јуртта тӱндӱктеҥ тӱштӱкке кечире барат. Ойношевтиҥ ле Ленинниҥ оромдоры јуртты кӱнбадыштаҥ кӱнчыгыш јаар кечет. Оромдордыҥ текши узуны 17,48 км[10].

Јабаган јурт 4 регионал трассаныҥ башталганы болот:

Јабаганга једетен ӱч јол бар. Улалу – Чаргы (Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јанына эбирер) – Кӧкӧйӧниҥ боочызы, Чакырдыҥ боочызы – Јабаган; Улалу – Себиниҥ боочызы, Туйактуга јетпей јӱрӱп, Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јаны јаар эбирер – Кеҥи – Јабаган; Алтай Крайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Экинур – Јабаган.

Јабаган јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы 26 км
Республикан тӧс кала Улалу 250 км,190 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 270 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ 110 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ 71 км

Тӱӱкизи

Јурт 1800 јылда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010[17]2011[18]2012[18]2013[18]2014[19]2015[20]2016[1]
1430↘1427↘1366↘1351↘1341↗1346↗1368

Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет.

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1546 кижи болгон, олордыҥ 84% алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[2].

Инфраструктуразы

  • јурт јеезениҥ админстрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • интернат
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • ветэмчилик;
  • культураныҥ байзыҥы;
  • библиотека;
  • стадион;
  • магазиндӱ пекарня – 2;
  • почта;
  • магазин;
  • музей;
  • агашла иштеер цех;
  • теермен;
  • јуртээлем кооператив;
  • пилорама – 3;
  • агашээлем «Аура»;
  • АЗС;
  • јурттыҥ скверы.

Экономиказы

Јуртта јаан производстволу ээлемдер јок. Кӧп сабада улус таҥынаҥ ээлемдерлӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1968 ј., Ленинниҥ оромы, 26А)[21][22][23].

Археологиялык

  • Мӧҥкӱсалгыш (1385, 1482, 1483, 1485, 1469)[24];
  • Јебрен тӱрк руникалык бичик (57х24 см), Горно-Алтайскта музейде (1481)[24];
  • Ташта јурамал (1480), Јабаганныҥ трагыныҥ јанында, Чакырда (1473)[24];
  • Јебрен корум (1472, 1470, 1771)[24].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[24].

Ар-бӱткенниҥ

  • Јабаганныҥ боочызы, байлу (1438)[24];
  • Чакырдыҥ боочызы (1439)[24];
  • Алтын Туу;
  • Тоҥмок суу.

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[24].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

  • Сороноков В. В. (1985) — Телекейдиҥ ле Россияныҥ чемпионаттарыныҥ призеры, телекейлик кубокту чемпион-самбист ле мастер спорта России международного класса.
  • Ялбаков Алексей Иженерович (1949―1995) — политик.
  • Калкин А.Г. (05.04.1925–18.08.1998) - ээлӱ кайчы, СССР-диҥ бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республикада баштапкы "Јондык кайчы" деп нере алган кижи.

Аjару

  1. ↑ 1,0 1,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  2. ↑ 2,0 2,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  3. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 "О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай" (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
  5. ↑ Ябоган (Усть-Канский район).
  6. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. – 3-е изд., перераб. и доп. – Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. – 368 с. – ISBN 978-5-93809-086-6. – Текст: электронный
  7. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. – Горно-Алтайск: АУ РА «Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. ↑ Кучин А.П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. – Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  9. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. – Горно-Алтайск: АУ РА «Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  10. ↑ 10,0 10,1 Генеральный план муниципального образования Ябоганское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай
  11. ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
  12. ↑ Региональная трасса 84К-129
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
  14. ↑ Региональная трасса 84К-130
  15. ↑ Региональная трасса 84К-131
  16. ↑ Региональная трасса 84К-132
  17. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  19. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  20. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  21. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348
  22. ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  23. ↑ Культурное_наследие_России/Алтай/Усть-Канский_район
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 24,5 24,6 24,7 Ойношев В.П., Урбанова С.Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. – Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Јабаган&oldid=25105"