Phil du Plessis

Johannes (Phil) du Plessis (22 Maart 1944, Fouriesburg – 28 November 2011, Constantiaberg) was ’n dokter, violis, vryskutjoernalis en Afrikaanse digter.

Lewe en werk

Herkoms en opleiding

Phil du Plessis in 1968 toe hy ’n sesdejaar- mediese student en redakteur van die tydskrif WURM was. Hy was ook ’n knap violis en ’n student van Victor Pohl wat dikwels saam met simfonieorkeste opgetree het.

Johannes (Phil) du Plessis is op 22 Maart 1944 in Fouriesburg in die Vrystaat (naby die grens van Lesotho) gebore as kind van die onderwyser Karel Erasmus du Plessis (oorspronklik van Petrusburg) en Hester Petronella Janse van Rensburg (oorspronklik van Kestell). Sy moeder is ’n kleinniggie van Hans van Rensburg, leier van die Ossewa-Brandwag. Hulle bly op die plaas Modderfontein buite die dorp en hy gaan skool op Viljoenskroon en later op Shannon buite Bloemfontein. Wanneer sy pa skoolinspekteur in houtwerk word, trek sy ouers na Kroonstad. Hy gaan skool aan Grey-kollege in Bloemfontein, waar hy by sy vioolonderwyser en bekende skrywer van memoires en dierestories, Victor Pohl, loseer. Pohl se dogter, die sangeres Martlé, en hy raak baie goeie vriende en haar dood in November 1967 raak hom diep. In 1961 matrikuleer hy in Bloemfontein aan Grey Kollege. Hierna studeer hy vanaf 1962 verder in die medisyne aan die Universiteit van Pretoria en kwalifiseer in 1968 as ’n geneesheer. Tydens sy universiteitsjare is hy aktief betrokke by musiek en ontvang vioolonderrig van Alan Solomon. Dit is ook in hierdie tyd wat hy deur die veiligheidspolisie gearresteer en vir ’n nag by John Vorster-plein aangehou word vir ondervraging.

Loopbaan as dokter

Hy praktiseer vanaf 1969 tot 1972 op Stilfontein en dan op Crown Mines as geneesheer, waarna hy vir twee jaar (vanaf 1972 tot 1974) op Lüderitz in die destydse Suidwes-Afrika (nou Namibië) praktiseer. Hier woon hy in een van die ou Duitse huise van weleer en die omgewing, mense en atmosfeer maak ’n diep indruk op hom, wat later ook neerslag vind in sy poësie. In 1974 vestig hy hom in Kalkbaai naby Kaapstad in ’n Victoriaanse huis wat van omstreeks 1830 dateer en wat hy Liscard noem. Hy restoureer die huis, wat dan as ’n Nasionale Gedenkwaardigheid verklaar word. Hy het ’n besondere belangstelling in die psigoanalise en is vir ’n ruk by Valkenberg Hospitaal as kliniese assistent werksaam, waarna hy betrokke raak by ’n algemene praktyk as ’n psigiatriese aanstelling. Hy was die geneesheer van die Amerikaanse skrywer en antropoloog Robert Ardrey en sy vrou, die aktrise Berdine Grunewald, wat in St. James in Kaapstad kom aftree het.

Loopbaan as vryskutjoernalis

As vryskutjoernalis beywer hy hom vir die bewaring van ons erfenis en van sy artikels oor musiek, opera, kuns, teater en bewaring verskyn in onder andere Beeld, Die Vaderland, Rapport, De Kat, Buurman, Insig, New Nation, Leadership en Die Woongids. Hy is ’n musiekkritikus vir Die Burger, Die Transvaler en The Argus.

Loopbaan as violis

As violis tree hy van sy studentejare gereeld in die openbaar op, as solis asook in die orkes van die Toonkunsakademie, die orkes van die Collegium Musicum en in kamergroepe. Hy doen verskeie musiekuitsendings oor Radio Suid-Afrika.

Persoonlike lewe en sterfte

Die beeldende kunste is ook een van sy belangstellings en hy het ’n groot versameling. Hy is laat in sy lewe getroud met Catherine Lauga, ’n lektor in Frans aan die Universiteit van Kaapstad en het ’n stiefdogter, Elsa. Op 28 November 2011 is hy in die Constantiaberg Medi-Clinic oorlede nadat hy sedert Mei 2011 gereeld in en uit die hospitaal was.

Skryfwerk

Reeds gedurende sy skooljare begin hy poësie skryf en publiseer vir die eerste keer in 1965 in Sestiger. Sy ontmoeting met die digter Wilhelm Knobel aan die Universiteit van Pretoria in 1964 motiveer hom om Afrikaans indringend te begin lees. In hierdie tyd maak hy ook kennis met De Waal Venter, Casper Schmidt en D.P.M. Botes, asook die Engelse digters Peter Horn en Walter Saunders. Op universiteit is hy ’n stigterlid van die tydskrif Wurm, waarvan hy in 1967 saam met Marié Blomerus die redaksie waarneem.

Hy publiseer gedigte in die tydskrifte Trek, Sestiger, Donga, Inspan, Stet, Ensovoort, Upstream, De Arte, Worp, Tydskrif vir Letterkunde, Standpunte, Ophir, Contrast, Izwe en New Nation. In 1968 sluit hy ook aan by die redaksie van New Nation. Na kontak met Vlaamse digters publiseer hy in Labris, Yang, Argo en Artisjok, terwyl hy ook vir ’n ruk redakteur is van die tydskrifte Izwe, New Nation en die Vlaamse blad Argo. Sy musikale en literêre kritiek verskyn in Die Transvaler en News / Check en hy lewer ook boekresensies en praatjies oor die Afrikaanse radiodiens. Hy sien die taak van die skrywer as sosiale erosie en in sy kuns hanteer hy gereeld abstraksies en beoefen Dadaïsme, of anti-kuns, ’n beweging wat die voorloper was vir surrealisme en ook op die postmodernisme invloed uitgeoefen het. Hy herskep en gee gestalte aan die woord, wat nie kan stagneer nie maar ook nie werklik nuut kan wees nie. Die verlies van geliefdes aan die dood en die kwesbaarheid van die mens en sy vreugdes is ook ander belangrike temas in sy werk.

Digkuns

Sy eerste bundel is Geskrifte om ’n houtgesig, waarin hy eksperimenteer met die mitologie en veral die Bybelverhale. Die vier afdelings van die bundel is Totem, Sewe gedigte vir Martlé (waar Martlé die dogter van Victor Pohl is wat onverwags jonk oorlede is), Credo en Eskaton. Die titel van die bundel word verklaar deur die totempaal van die Rooi Indiane, wat ’n primitiewe nieverbale beswerende objek is wat simbolies heenwys na dinge. Hy maak dan ook oorvloedig gebruik van verwysings, wat ongelukkig in baie gevalle nie verklarend nie maar eerder verduisterend inwerk op die verstaan van die gedig. Meeste van die gedigte word opgebou rondom ’n figuur, ’n ritueel, ’n beskouing uit die geskiedenis, die mitologie of die godsdiens, sodat ’n baie wye tematologie bestryk word. Die eenvoudige liefdesgedigte in die tweede afdeling (Sewe gedigte vir Martl) en die gevoelvolle 21 Augustus 1968 (wat die bloedige Russiese inval in Tsjeggo-Slowakye in 1968 uitbeeld) is van die hoogtepunte in die bundel, veral oor die groter verstaanbaarheid en egte emosie daarvan.

Die diep soet afgeronde stem van my dooies bevat elegiese verse. Die gedigte ondersoek dood vanaf verskeie gesigspunte: spesifieke sterfgevalle, die tydsame vergaan van die land en die mens, lewe wat nie werklike lewe sou wees sonder die teenstelling met die dood nie, herrysenis en reïnkarnasie. Musiek speel ook ’n groot rol, met verwysings na musiekinstrumente en die vooropstelling van die treursang, die fado, die elegie en die lyklied. Ten spyte van die ietwat eenselwige tema en stemming is die bundel goed afgerond en is dit ’n goeie ontwikkeling vanaf sy debuut. Die bundel word opgedra aan sy vriend Wilhelm Knobel, wat kort tevore oorlede is en bevat ook Afskeid aan Wilhelm, ’n tweeluik gedigte waarin hy hulde aan sy ontslape vriend bring. Hoogtepunte in die bundel is Brief aan ’n swart koning en veral die afdeling Te deum: Lüderitzbucht. Hierin ondersoek hy in agt gedigte hierdie afgeleë en eensame landstreek om sin en betekenis te probeer kry en spreek God dan ook direk aan in hierdie soeke. Die bundeltitel word verkry uit Genesis, die eerste gedig in hierdie siklus.

Wanneer twee uitgewers sy volgende bundel, Lyksang, vir verskillende redes afkeur vir publikasie, gee hy die bundel self in afgerolde vorm uit. Hierin eksperimenteer hy met illustrasies uit beide die Tibettaanse boek van die dooies en Frazer se ondersoeke na die betekenis van die boom as deurlopende tema van die mitologie. Binne ’n jaar word die bundel, met heelwat wysigings, egter tog deur die uitgewer Perskor uitgegee. Soos die titel aandui word die klem op beide die dood en die sang of treurmare oor die dood gelê. Die bundel bevat dan ook verskeie verse aan afgestorwenes, waaronder ’n hele aantal gerig aan die afgestorwe digter Wilhelm Knobel. Du Plessis verduidelik dat die bundel ’n samevloeiing van drie temas is, naamlik die landskap, argaïese godsdienste en ook die hoekom en oorwinning van die dood Ek sing waar ek staan verteenwoordig groot vooruitgang op sy vorige bundels, veral in die taalgebruik, wat soberder en meer ekonomies is as die ietwat geswolle en aangedikte taal wat sy eerste bundels kenmerk. Die bundel ondersoek veral menslike eensaamheid, die tyd en die dood en dit word ’n eksistensiële ontginning van waar die digter hom in die wêreld bevind. Die titel van Dae voor winter sinspeel op die elegiese natuurpoësie van die bundel, veral die kort verse oor Kalkbaai. Daar is ook vrye vertalings van haikoes deur beroemde Japanse digters en van Patrick Cullinan se Engelse gedigte, terwyl die bundel ook in gesprek tree met die Middeleeuse Provençaalse digter Betran de Born. Die gedigte oor die erotiek en liefde is ’n hoogtepunt in hierdie bundel.

Na die publikasie van Dae voor winter verbreek hy sy bande met gevestigde uitgewers en gee daarna self bibliofiele uitgawes van sy gedigte uit, waarin die poësie gekombineer word met die werk van beeldende kunstenaars. Openbaringe en Johannes bevat tekeninge deur Braam Kruger. Hier speel die visioene wat Johannes in die Openbaring-boek van die Bybel sien, die bindende element. Die ses afdelings van die bundel word elkeen vergesel van ’n aanhaling uit die Bybel, wat die tema as eenheid deur die bundel trek. Dit is ’n doelbewuste poging van die digter om sy gevoelens oor die geweld in die land en die politieke situasie uit te druk in terme van die laaste Bybelboek. Die bundel berus dan ook op Openbaring in die Bybel as verwysingsraamwerk en die lewe van die digter, die Johannes (eerste naam van die digter) van die titel, wat self apokaliptiese visioene sien oor Suid-Afrika. Hierdie wisselspel tussen die Bybelse gegewe en die eietydse ondervinding word weerspieël deur die “en” van die bundeltitel. Die rooi perd is die eerste afdeling, waarin die wreedheid en geweld oorheers en die vrede en genade vir eers uitbly. In die gedig Babilon verbind die digter hierdie simboliese hoer uit die Bybel met ’n moderne moeder van die nasie, ’n Winnie Mandela-agtige figuur wat nie vir wreedhede terugdeins nie. Mater Dolorosa verwys na ’n vorige era toe die “rooi koningin” Victoria in onverskilligheid heers terwyl die vrou van generaal Piet Joubert smarte ly. Die tweede afdeling, Die wit perd, behandel voorvalle uit die bloedige Middeleeuse godsdiensoorloë voortspruitend uit die Kruisvaarte en die stryd tussen die Christen Kruisvaarders en die Sarasene. Die Franse bedevaartsoord Vezelay dien as saamtrekkingspunt, aangesien volgens Rooms-Katolieke geloof die beendere van Maria Magdalena hier begrawe lê. Die vaal perd bevat gedigte uit die vertroude wêreld van Valsbaai, waarin die dood oorheers in beide die historiese perspektief (Getuigskrif) en die hede se persoonlike verliese (Dieter en Brief in rook, laasgenoemde ’n elegie vir Etienne Leroux met toespelings op veral die krap en Osiris in sy werk). Die swart perd is die vierde afdeling, waarin die persoonlike eensaamheid en die onmin tussen mense uitgebeeld word. Die twee slotafdelings is Die nuwe Jerusalem en Die bruid, waarin sterk op die Bybelboek gesteun word vir ’n weergawe van die komende gelukstaat, al is hierdie staat meer persoonlik van aard. Hierdie bundel word in 1993 genomineer vir die Rapportprys. Een van sy gewildste werke, Op Koueberg (vrye verwerkings van die Sjinese digter Han-Sjan se werk), is aangevul met sketse deur Gus Ferguson. Hierdie Sjinese digter is reeds in Afrikaans bekend deur die werk en vertalings van Breyten Breytenbach en Petra Müller. In sy inleiding tot die bundel verklaar Du Plessis dat Han-Sjan (wat Koue Berg beteken) se byna driehonderd gedigte al is wat ons van hom weet of het. Uit die tekste kan ons aflei dat hy aan die einde van die agtste eeu, begin van die negende eeu geleef het en dat hy ’n vriend, die kok Sji Te, gehad het. Hy skryf sy gedigte sommer op bome, kranse of selfs die mure van huisies in die berge en die gedigte is hoofsaaklik ’n viering van die natuur, met ’n sterk mistieke toon. Vir hierdie bundel het Du Plessis Engelse vertalings verwerk van meer direkte gedigte sonder te veel verwysings.

Engel uit die paradys se illustrasies is van Hugo Slabber. Die aard van die bundel is ’n sonate in vier dele en die musiekbeeld word volgehou deur die vier afdelings na musikale tempowisselings te vernoem. Die eerste afdeling (nadenkend, stemmig) belig die spanning tussen die goeie en die bose, wat maklik omgeruil kan word. Dit beskryf die geboorte van die engel waarop die bundeltitel gebaseer is. Die tweede afdeling (ligvoets en landelik) onderneem ’n sintuiglike reis deur die platteland van die Weskus, Namakwaland en die Richtersveld, waar die reis ook ondertone van sterflikheid en verganklikheid het. Daarna volg gedigte oor die homofiele liefde (eers volks, dan onstuimig), met die veroweraarsdrang wat uitloop op onvervuldheid na die hooggety van drif. Die laaste afdeling (romanties en verlangend, maar met wisselende pas) bevat liefdesgedigte. Die bundel fokus meer op die persoonlike stemming met sye eie soort geweld, eerder as op die buitewêreld. Nagjoernaal se tekeninge en skilderye is van Judith Mason. Die bundel is ’n stel gedigte en digreekse waar ’n soektog geloods word na die Boeddha-pêrel van verhelderde insig, wat op die buiteblad en deur die teks figureer. Hierdie deursigtige pêrel is die vaartuig vir erotiese ekstase waardeur die sigbare wêreld gebore, gevier en getransendeer word. Inperking is ’n verdere motief, hetsy dit kolonialisme is of ’n sielsieke in ’n inrigting. Die terugkerende motiewe in sy werk van homo-erotiek en musiek is ook hier teenwoordig. Daar is ook gedigte en verwysings na verskeie ander skrywers, soos in Thomas Stearns Eliot besoek homself in Little Gidding en Jorge Luis Borges bekyk sy wagter.

Herakles by Valsbaai bevat pentekeninge deur Jan Visser. Die Herakles van die titel verwys oënskynlik na ’n hedendaagse dwelmverslaafde met wie die verteller ’n verhouding het wat op noodlottige wyse eindig. Die eerste siklus gedigte, Om te vergeet, het ’n sterk elegiese inslag. Soos in vele van sy ander bundels is daar ook ’n vers vir Wilhelm Knobel, Die faun van Bethlehem. Die aantreklikste verse in die bundel is egter natuurindrukke van die Valsbaai kus, soos in Noordoos.

Met sy laaste bundel keer hy terug na ’n hoofstroom uitgewer, hierdie keer Protea Boekhuis. Woordweer se titel gee reeds die spel weg wat binne die bundel gespeel word, want hier is weer woorde waarmee jy jou kan verweer en weer is die klimaat of omstandighede vir woorde. Die gedigte in die bundel handel onder andere oor herinneringe aan vriende, familie en verbygegane tye en vrye verwerkings van ander skrywers se werk, insluitende Lewis Carroll, Brecht en Gilgamesj. Hy eindig die bundel af met doodgekrapte gedigte (van Brecht in Afrikaans), wat die uitwissing van skryf simboliseer. Dit is relevant dat dit Brecht is, omdat Brecht die Nazi’s uitgedaag het om sy werk te verbrand en so uit te wis. Benewens die eksperimentele werk bevat Woordweer blues, ’n stadslegende (Die fabel van die visserman en die klipvis), proteseverse, ’n hermetiese vers (Onbekende meisie in die Koesj – Arthur in die dodehuis), praatstories, haikoes en gewone liriese verse.

Versamelbundels

Sy gedigte word in Engels vertaal deur Patrick Cullinan en in 1985 gepubliseer onder die titel I sing where I stand.

Die vernaamste versamelbundel van die Afrikaanse poësie, Groot verseboek, neem van sy gedigte op, terwyl dit ook in ander versamelbundels verskyn, waaronder Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte, Die mooiste Afrikaanse liefdesgedigte, Nuwe verset, The Penguin Book of Southern African Verse (in vertaalde vorm), Die dye trek die dye aan, Liggaamlose taal en Goudaar.

In samewerking met Leon Rousseau en Daniël Hugo stel hy die bloemlesing Nuwe verset saam, waarin digters uitgenooi is om kommentaar te lewer oor die nuwe politieke bedeling en aspekte daarvan waarteen hulle beswaar het.

Publikasies

Werke wat uit sy pen verskyn sluit in:

Jaar	Publikasies
1971	Geskrifte om ’n houtgesig
1975	Die diep soet afgeronde stem van my dooies
1980	Lyksang
1984	Gebed vir Wilhelm
1986	Ek sing waar ek staan
1989	Dae voor winter
1992	Openbaringe en Johannes
1993	Op Koueberg
1994	Engel uit die paradys
1996	Nagjoernaal
1999	Herakles by Valsbaai
2004	Woordweer
	Samesteller
2000	Nuwe verset (saam met Daniel Hugo en Leon Rousseau)

Bronnelys

Boeke

• Cloete, T.T. (red.) Die Afrikaanse literatuur sedert sestig. Nasou Beperk. Eerste uitgawe. 1980
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk. Vyfde uitgawe. Eerste druk. 1988
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe. Eerste druk. 1983
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe. 2005
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe. 1999

Tydskrifte en koerante

• Botha, Amanda: Phil du Plessis – ’n beheptheid met die dood. Die Transvaler. 8 Mei 1981.
• Burger, Lucia: Liscard, Kalkbaai… Aan die seekant. De Kat. Maart 1992.
• Engelbrecht, Theunis: Vyftig, maar nie uitgeskryf. Beeld 26 Mei 1994.
• Engelbrecht, Theunis: Immuun teen minagting Rapport. 18 April 2004.
• Knobel, Deon: Phil du Plessis, deur ’n straal van die son deurboor…. Beeld. 3 Desember 2011.

Internet

• Engelbrecht, Theunis Rapport: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2004/04/18/R1/17/04.html
• Koopman, Leighton Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2011/11/29/SK/3/lkPhilldoep.html^{[dooie skakel]}
• Pople, Laetitia Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2011/12/02/SK/16/PhilduplessisHULDE.html^{[dooie skakel]}
• Remembered: http://remembered.co.za/obituary/view/8492^{[dooie skakel]}

Ongepubliseerde dokumente

• Du Plessis, Phil: Curriculum vitae. Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN). Bloemfontein.