Bosporus

Bosporus
Satellietfoto van die Bosporus, in April 2004 geneem vanaf die Internasionale Ruimtestasie
Ligging van die Bosporus
Koördinate:	41°07′10″N 29°04′31″O
Ligging:	Turkye
Soort:	Seestraat van die Atlantiese Oseaan
Lengte:	30 km
Breedte:	700 m
Invloei:	Swartsee
Uitvloei:	See van Marmara
Eiland/e:	Prinse-eilande
Nedersettings:	Istanboel

Die Bosporus (Grieks: Βόσπορος, Bósporos; Turks: Boğaziçi, [boːaziˈt͡ʃi]), ook bekend as die Istanboel-straat (Turks: İstanbul Boğazı), is ’n seestraat wat deel vorm van die grens tussen Europa en Asië. Die ander belangrike Turkse seestraat is die Dardanelle. Die Bosporus is die nouste straat in die wêreld wat vir internasionale seevaart gebruik word en verbind die Swartsee met die See van Marmara, wat weer deur die Dardanelle aan die Egeïese See verbind is, en daardeur aan die Middellandse See.

Ligging van die Turkse Strate: ██ Bosporus ██ Dardanelle

Dit is sowat 30 km lank, met ’n maksimum breedte van 3 700 m by die noordelike ingang en ’n minimum breedte van 700 m tussen Kandilli en Aşiyan. Die diepte wissel tussen 36 tot 124 m. Die oewers van die Bosporus is dig bevolk omdat die stad Istanboel met sy meer as 11 miljoen inwoners aan weerskante geleë is.

Twee brûe span oor die Bosporus. Die eerste, die Bosporus-brug, is 1 074 m lank en is in 1973 voltooi. Die tweede, die Fatih Sultan Mehmet-brug, is sowat 5 km noord daarvan en is 1 090 m lank, en in 1988 voltooi. ’n Derde brug verder weg van die middestad-verkeer, die Yavuz Sultan Selim-brug, is 2 164 m lank en in 2016 voltooi.

’n Ondersese spoorwegtonnel, die Marmaray-tonnel, is op 29 Oktober 2013 geopen. Sowat 1 400 m daarvan loop onder die seestraat deur op ’n diepte van sowat 55 m.

Die naam

Die naam kom van die Griekse woorde vir bous (βοῦς, "os") en poros (πόρος, die oorsteek van ’n rivier of fjord) en beteken dus "os-oorgang". Die Grieke het dit verbind met die Griekse mite van Io se reise nadat Zeus haar in ’n vers verander het om haar te beskerm. Daar is ook ’n mite dat rotshange bekend as die "Botsende Rotse" eens enige skip verpletter het wat op die Bosporus gevaar het totdat die held Jason daarin geslaag het om ongeskonde verby die rotse te kom. Hulle was daarna onbeweeglik en so het die Grieke toegang tot die Swartsee verkry.

Vorming van die Bosporus

Die presiese oorsaak van die vorming van die Bosporus is steeds ’n onderwerp waaroor kenners verskil. Die Swartsee het duisende jare gelede geskei geraak van die Egeïese See. Een onlangse teorie (wat in 1997 deur die geoloë William Ryan en Walter Pitman van die Universiteit van Columbia gepubliseer is) beweer die Bosporus is sowat 5 600 v.C. gevorm toe die stygende water van die Middellandse See/See van Marmara deurgebreek het na die Swartsee, wat waarskynlik in dié tyd ’n laagliggende varswatermeer was.

Sommige meen die gevolglike oorstroming van die bewoonde noordelike oewers van die Swartsee het die historiese basis gevorm vir die sondvloed-verhale van die Gilgamesj-epos en die Bybel (Genesis 6-9).

’n Panoramiese blik op ’n deel van die Bosporus soos gesien van die Ulus-buurt aan die Europese kant, met die Fatih Sultan Mehmet-brug links en die Bosporus-brug regs.

Geskiedenis

Die Bosporus en Fatih Sultan Mehmet-brug soos gesien vanaf Rumelihisarı.

620 historiese huise soos dié een lê aan die oewers van die Bosporus.

As die enigste deurgang tussen die Swart- en Middellandse See was die Bosporus nog altyd van groot strategiese belang. Die Griekse stadstaat Athene, wat afhanklik was van graan wat van Skitië ingevoer is, het dus in die 5de eeu v.C. nou bande gehandhaaf met die beskawings aan die Bosporus, soos Bisantium. Die strategiese ligging was juis die rede dat die Romeinse keiser Konstantyn I sy nuwe hoofstad, Konstantinopel, daar gebou het. Op 29 Mei 1453 is die stad deur die Ottomaanse Ryk verower. Die Ottomaanse Turke het juis terwyl hulle Konstantinopel genader het, forte aan albei kante van die seestraat gebou: Anadoluhisarı (1393) en Rumelihisarı (1451).

Die Bosporus is vandag steeds van strategiese belang, en beheer daaroor was die rede vir verskeie konflikte in die moderne geskiedenis, soos die Russies-Turkse Oorlog (1877–1878) en die aanval van die Geallieerde Magte op die Dardanelle in 1915 tydens die Eerste Wêreldoorlog.

Verskeie verdrae is gesluit oor die gebruik van die seestraat. Dit was tussen 1920 en 1924 onder beheer van die ou Volkebond. Van 1923 af mag enige oorlog- en handelskepe vrylik met die Bosporus langs gevaar het. Turkye het egter beswaar daarteen aangeteken en sedert Julie 1936 is die Bosporus ’n internasionale vaargebied, maar Turkye behou hom die reg voor om vlootskepe van nie-Swartsee-lande (soos Griekeland, ’n tradisionele vyand, en Algerië) toegang te weier.

Tydens die Tweede Wêreldoorlog, tot in Februarie 1945 toe Turkye neutraal was, is die Dardanelle gesluit vir skepe van die oorlogvoerende lande. Die Russiese leier Josef Stalin het tydens die oorlog openlik die vergunning gevra dat Sowjet-basisse aan die seestraat opgerig mag word, hoewel Turkye nie by die oorlog betrokke was nie. Dit, asook Stalin se eise dat die Turkse provinsies Kars, Artvin en Ardahan teruggegee word aan die Sowjetunie (die provinsies is tydens die Russies-Turkse oorlog verower, maar aan Turkye teruggee kragtens die Verdrag van Kars van 1921), was van die hoofredes waarom Turkye sy neutraliteit in buitelandse sake beëindig het. In Februarie 1945 het die land oorlog teen Duitsland verklaar, maar nie enige offensiewe geloods nie.

In onlangse jare het die seestraat van groot belang geword in die oliebedryf. Russiese olie, van hawens soos Noworossiisk, word in olietenkskepe na Wes-Europa en die VSA uitgevoer via die Bosporus en Dardanelle.

Toerisme

Die Bosporus-brug.

’n Goedkoop manier om die Bosporus te verken, is met openbare veerbote wat van Eminönü op die historiese skiereiland van Istanboel na Anadolu Kavağı naby die Swartsee vaar.

Daar is ook openbare veerbote wat heen en weer tussen die Europese en die Asiatiese kant van die Bosporus vaar, private veerbote tussen Üsküdar en Beşiktaş en toerismevaarte vanaf verskeie plekke aan die oewers van die Bosporus.

Verwysings

Hierdie artikel is merendeels vertaal vanaf die Engelse Wikipedia-artikel en:Bosphorus

Eksterne skakels

• Hoëresolusie-foto's van die Bosporus
• Die Bosporus in die Encyclopedia of Earth