Willem Adriaan van der Stel

Willem Adriaan van der Stel (ook gespel Wilhem Adriaen van der Stel) was 'n ongewilde goewerneur van die Kaap die Goeie Hoop.

Willem Adriaan van der Stel
2de Goewerneur van die Nederlandse Kaapkolonie
Ampstermyn 2 November 1699 – 3 Junie 1707
Voorafgegaan deur	Simon van der Stel
Opgevolg deur	Johannes Cornelis d’Ableing (waarnemend)
Persoonlike besonderhede
Gebore	24 Augustus 1664 Amsterdam, Nederland
Sterf	11 November 1733 (op 69) Lisse, Nederland
Eggenoot/-note	Maria de Haes
Religie	Nederduits Gereformeerde Kerkfamilie

Willem Adriaan van der Stel en sy pa Simon

Hy is in Amsterdam gebore as die oudste seun van Simon van der Stel in 1664 en sy vader in die ouderdom van 15 na die Kaap die Goeie Hoop vergesel. Sy eerste pos hier was as kassier van die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie. Hy het sy vader as goewerneur opgevolg in 1699.

Sy voorliefde vir boerdery is vrye teuels gegee en hy het 'n lieflike landgoed tot stand gebring by Vergelegen, naby die huidige Somerset-Wes. Die omvang van sy bedrywighede en sy persoonlikheid het aanleiding gegee tot klagtes, wat op die spits gedryf is in 'n klagskrif wat deur 63 burgers aan die Here XVII in Nederland gestuur is in 1705.

Van der Stel het die situasie nie goed hanteer nie en Adam Tas, tesame met talle ander leiers gevange gehou. Die goewerneur is na Nederland ontbied vir 'n ondersoek. Ondanks sy lang geskrewe verdediging is die uitspraak teen hom gelewer. Daar is beslag gelê op Vergelegen en dit is verkoop, en hy is ontslaan uit die diens van die Kompanjie in 1707. Hy het op landgoed Uitermeer, in Lisse (provinsie Zuid-Holland) gesterf in 1733. Mens kan sy en sy vrou se graf besigtig in die Hervormde Kerk in Lisse.

Die Van der Stels was stellig die vernaamste goewerneurs wat die Kaap tot in daardie stadium gehad het. Meer as 30 jaar lank ná hulle het hul opvolgers nie so 'n belangrike rol in die geskiedenis van die Kaap gespeel nie.

Land van Waveren

Simon van der Stel het sy seun gemaan om die geleidelike oorskakeling na veeboerdery in die Kaap teen te gaan deur die vryburgers nie toe te laat om te diep die binneland in te trek nie. 'n YI bevolkte kolonie met rondtrekkende veeboere en groot afstande tussen die nedersettings sou moeiliker regeerbaar wees as ʼn eweredig bewoonde landboukolonie. Die siening het gestrook met Simon van der Stel se ideaal om van die Kaap 'n nuwe klein Nederland te maak.

Wilhem Adriaen het egter uit die staanspoor self 'n voorkeur vir veeboerdery getoon. In November 1699 het hy te perd oor Stellenbosch en Drakenstein tot by die teenswoordige Tulbagh gereis en die vallei anderkant die Ubikwaseberge die Land van Waveren genoem. Die Waverens was 'n vooraanstaande familie in Amsterdam. Hy het die omgewing as geskik vir 'n nedersetting beskou en weilisensies uitgereik. Veeboere in die omgewing het reeds in 1701 in botsing met die Ubikwas of Boesmans gekom, maar hulle het hulp van die owerheid ontvang en die Ubikwas verdryf. Die Land van Waveren was dus die eerste voorpos van die vee- of sogenaamde trekboere wat in die loop van die 18e eeu 'n belangrike faktor in die geskiedenis van die Kaap geword het.

Vergelegen

Hoewel amptenare in die Kaap in 1668 verbied is om grond te besit, het die bepaling reeds voor Simon van der Stel se tyd 'n dooie letter geword en die meeste amptenare het grond besit en geboer. In 1699 het die besoekende kommissaris Daniël Heins 'n erf in Tafelvallei aan Wilhem Adriaen geskenk, en in 1700 het kommissaris Wouter Valckenier 'n landgoed van 344 ha (Vergelegen) in Hottentots-Holland aan hom toegestaan.

Later het Wilhem Adriaen 'n aangrensende stuk grond aan die hooftuinier geskenk en dit toe weer van hom "gekoop". Wilhem Adriaen het baie van sy aandag gewy aan die opbou van Vergelegen tot 'n spoglandgoed. Hy het 'n sierlike woonhuis met slawekwartiere, stalle en 'n parshuis laat bou, duisende wingerdstokke aangeplant en verskeie veeposte anderkant die berge gehad. Baie van die VOC se slawe en knegte het op Vergelegen vir hom gewerk.

Wilhem Adriaen het die bestuursake al hoe meer ten gunste van sy boerdery verwaarloos. Hoewel hy die afstand na die Kaap te perd in 6 uur kon aflê, het hy al hoe minder in die Kaap gekom. Die Politieke Raad het in 1701 byvoorbeeld slegs 7 keer vergader, terwyl daar in Van Riebeeck se tyd 52 vergaderings per jaar gehou is. Vanweë die beperkte mark in die Kaap kon die vryburgers dit nie bekostig om met amptenaar-boere mee te ding, wat voorkeur aan hul eie produkte sou gee nie.

Ander amptenare wat net soos die goewerneur groot stukke grond besit en geboer het, was onder andere die sekunde Samuel Elsevier, die predikant Petrus Kalden, die kaptein van die garnisoen, Oloff Bergh, en die landdros van Stellenbosch, Johannes Starrenburg. Die goewerneur se broer Frans (Jonker Frans) het ook op groot skaal geboer en was deel van die groep wat deur die vryburgers, veral die meer welvarendes, gevrees is.

Ruilhandel

Die amptenaar-boere se houding teenoor die vryburgers het reeds in 1700 duidelik geword toe Wilhem Adriaen slegs onder druk van kommissaris Wouter Valckenier bekend gemaak het dat die verbod op ruilhandel met die Hottentotte opgehef is. Hy was met sy eie ruiltransaksies besig deur 'n veestapel vir die VOC, maar ook vir eie gewin, op te bou. In 1702 het hy die vryburgers daarvan beskuldig dat hulle vee by die Hottentotte gebuit het en dit as verskoning gebruik om ʼn verbod op ruilhandel te plaas. Dit het die amptenaar-boere sonder mededinging gelaat.

Klagskrif

Die stryd wat in 1705 tussen die vryburgers en die amptenaar-boere ontbrand het, het egter merendeels om grondbesit gehandel. Die onrus onder die vryburgers is vererger deur sekunde Elsevier se opmerking dat die Kaap binne 'n paar jaar sonder die vryburgers sou kon klaarkom omdat die amptenare in al die behoeftes kon voorsien, en die onrus het uiteindelik tot openlike uitbarsting gekom vanweë die wynpag.

In die verlede is die wynpag deur 4 boere gedeel, maar ten einde 'n groter inkomste daaruit te verkry, is dit in 1705 aan net een boer, Johannes Phijffer, gegee. Hy was 'n vriend van die Van der Stels en die vryburgers het geglo dat hy na die goewerneur se pype sou dans omdat hy geen geld gehad het om self vir die pag te betaal nie. 'n Groep vooraanstaande vryburgers onder leiding van Henning Husing, saam met sy neef Adam Tas as sekretaris, het briewe aan die Raad van Indië in Batavia gerig waarin hulle hul griewe teen die goewerneur en die amptenare uiteengesit het.

Hulle het die amptenare onder meer daarvan beskuldig dat hulle hul pligte verwaarloos, ruiltransaksies met die Hottentotte vir eie gewin aangaan, mekaar bevoordeel en omkoopgeld eis vir die toestaan van voorregte waarop die vryburgers wetlik kon aanspraak maak. Briewe is ook aan die Here XVII gerig waarin hulle gewys het op die uitgebreide boerderye van die amptenare, wat 'n bedreiging vir hul eie bestaan ingehou het. Intussen het Tas 'n klagskrif opgestel wat uiteindelik 38 punte bevat het en deur 63 vryburgers onderteken is.

Daarin is nie net teen die goewerneur te velde getrek nie, maar ook teen amptenare soos die sekunde en die predikant van Kaapstad, Petrus Kalden. Die gevoelens teen die goewerneur het duidelik geblyk toe ene Jan Rotterdam, 'n oud-burgerraadslid, op Sondag, 11 Oktober 1705, geweier het om op te staan toe die goewerneur en sy gesin die kerk binnekom. Op 'n spesiale sitting van die Politieke Raad die volgende dag is besluit om afgevaardigdes na Rotterdam te stuur om 'n verduideliking te eis. Toe Rotterdam die afvaardiging beledigend antwoord, is besluit om hom na Batavia te stuur, waar hy voor die Raad van Justisie gedaag sou word.

Getuigskrif

In Desember 1705 het Wilhem Adriaen reeds gerugte gehoor van die klagtes wat in Batavia en Nederland teen hom ingebring is en hy het ook gehoor wie daarvoor verantwoordelik was. Op 19 Desember 1705 het hy die vleispag van Hüsing, wat in 1700 hernieu is, teruggetrek. Hoewel dit in opdrag van die VOC geskied het, het die goewerneur die ontevredenheid van die vryburgers vererger deur die pag aan 4 van sy vriende toe te staan.

Saam met die retoervloot wat die Kaap in Februarie 1706 aangedoen het, het Wilhem Adriaen ʼn brief ontvang van sy broer Adriaan, ʼn lid van die Raad van Indië, wat hom breedvoerig ingelig het oor die vryburgers se optrede. In reaksie daarop het die goewerneur inderhaas ʼn getuigskrif oor homself laat opstel, waarin hy voorgehou word as ʼn deugsame goewerneur wat die steun van die meerderheid van die bevolking geniet het. Landdros Starrenburg het handtekeninge vir die getuigskrif in Stellenbosch en Drakenstein gewerf en in die Kasteel is 'n onthaal gehou waar 'n groot aantal mense, insluitende slawe en ongeletterdes, die getuigskrif onderteken het. Die getuigskrif is uiteindelik deur meer as 200 mense onderteken.

Verhoor

Op 28 Februarie 1706 is Adam Tas in hegtenis geneem en Wilhem Adriaen het 'n afskrif van die klagskrif bekom, wat hom daartoe in staat gestel het om teen die leiers van die vryburgers op te tree. Hoewel die oorspronklike klagskrif reeds weggestuur was, het die Politieke Raad op 8 Maart besluit om Husing, Jacobus van der Heiden, Pieter van der Bijl, Ferdinandus Appel en Jan van Meerland na Nederland te verban.

Hulle is saam met 'n paar ander Kaapse burgers verhoor en pogings om hulle te oorreed om hul klagtes teen die goewerneur terug te trek, het misluk. Van der Heiden is in die sogenaamde Donker Gat van die Kasteel opgesluit, maar na 4 weke vrygelaat. Van Meerland het onderweg na Nederland gesterf, maar Husing, Appel en Van der Bijl het na hul aankoms in Amsterdam die saak teen die goewerneur verder gevoer. Wilhem Adriaen het voortgegaan om burgers te dagvaar en diegene wat geweier het om die dagvaarding te gehoorsaam (9 het ontvlug), is in hul afwesigheid beboet en na Mauritius verban.

Ontslag

Met die retoervloot van 1707 het Jan Rotterdam uit Batavia teruggekeer, 'n bewys dat gehoor gegee is aan die protes van die vryburgers. Op 17 April 1707 het Wilhem Adriaen 'n brief van die Here XVII, gedateer 30 Oktober 1706, ontvang waarvolgens hy saam met die sekunde, die landdros en die predikant na Amsterdam ontbied is. Sy broer Francois van der Stel is lewenslank uit al die besittings van die VOC verban. In die brief is alle amptenare uitdruklik verbied om grond te besit en te boer en hulle is ook belet om handel te dryf. Dit was dus 'n klinkende oorwinning vir die vryburgers.

Sien ook

• Lys van kommandeurs en goewerneurs van die Kaapkolonie

Bronne

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409699, volume 28, bl. 14 - 16
• Rosenthal, Eric, Encyclopaedia of Southern Africa, Juta and Company Limited, Kaapstad en Johannesburg, 1978.
• KENNIS,  vol 8, 1980, bl. 1474-1475, ISBN 0 7981 0830 4

Voorafgegaan deur Simon van der Stel

Goewerneur van die Kaap de Goede Hoop 2 November 1699 – 3 Junie 1707

Opgevolg deur Johannes Cornelis d’Ableing (waarnemend)