Groente

Net soos vrugte is groente 'n onmisbare bron van vitamiene en minerale in die menslike dieet. In baie nie-Westerse lande voorsien groente in die groot behoefte aan eiwitte. Aangesien nie alle groentes dieselfde voedingstowwe bevat nie, is dit belangrik om groentes af te wissel vir 'n gebalanseerde dieet. In welvarende lande neem die gebruik en verskeidenheid van groente steeds toe. Grootskaalse groenteboerdery kom oor die hele Suid-Afrika voor. Die Laeveld is die belangrikste somer- groentegebied omdat groente deur die jaar daar gekweek kan word.

Inleiding

Die algemeenste indeling van groente is om dit te groepeer volgens die deel van die plant wat geëet word: wortelgroentes of knolgroentes (geelwortels, aartappels, skorsenier), blaargroentes (blaarslaai, spinasie, andyvie), stingelgroentes (rubarber, aspersies, seldery), peulgroentes (ertjies, boontjies), koolgroentes (blomkool ingesluit) en vruggroentes (eiervrug, komkommer, tamaties).

Dit is moeilik om 'n juiste definisie van groente te gee omdat sommige gewasse as groente en as stysel- of eiwitbron dien. Die onderskeid tussen groente en vrugte is ook nie altyd duidelik nie. Soos uit bogenoemde indeling afgelei kan word, gaan dit by die verskillende groentesoorte om verskillende dele van die plant wat geëet word. Groente kan nietemin gedefinieer word as 'n gewas waarvan die vegetatiewe dele, vrugte of onvolwasse sade as menslike voedsel gebruik word. Groente is onmisbaar vir ŉ gesonde, gebalanseerde dieet.

Ondanks die hoë waterinhoud van groente (tussen 70 en 90 %) bevat dit 'n groot verskeidenheid vitamiene. Vitamiene A, 8-kompleks en C en karoteen word algemeen aangetref. Ander vitamiene in groente is vitamiene K en E. Vitamiene A, 82, B12, C en K kom in alle groen groentes voor. Blaarslaai en ertjies bevat vitamien E; vitamien A kom in donkergroen en in geel groentes soos wortels en pampoen voor. Vitamien C kom in feitlik alle groentes voer, maar gaan maklik verlore wanneer die groente gekook word.

Groentes soos patats en aartappels bevat 'n groot hoeveelheid koolhidrate, terwyl ertjies en boontjies ryk is aan proteïen. Net soos by vrugte bevat groentes ook onverteerbare ruvesel, dit is sellulose, wat die spysverteringskanaal stimuleer. Afgesien van 'n toename in die verbruik van groente het daar in die laaste paar jaar ook 'n klemverskuiwing in die keuse van groentesoorte plaasgevind. Growwe en kilojouleryke groente soos kool, wortels en beet, het plek gemaak vir fyner groentes soos blaarslaai, komkommers, tamaties en ander roukosgroentes.

Die verskynsel kom veral in Europa voer weens die ontwikkeling van binnenshuise kwekerye, wat die sogenaamde somergroentes deur die jaar beskikbaar maak. Met die metode kan subtropiese gewasse soos groenrissies en eiervrug ook in kouer streke gekweek word. Ander omstandighede wat die verbruik van groente bevorder, is toenemende welvaart en beter insig in en kennis van voeding. Die groot aantal buitelanders wat hulle in veral Wes-Europa gevestig het, het ongetwyfeld ook 'n invloed op die groter verskeidenheid van groentes gehad. Meer aandag word ook aan die voorkoms van markgroentes bestee. Met verbeterde kweekmetodes en die veredeling van gewasse kom groentes van 'n beter gehalte op die mark wat langer vars bly en minder vatbaar is vir siektes.

Suid-Afrikaanse groentes

Groente word oor die hele Suid-Afrika verbou. Sommige streke is egter weens klimaatstoestande beter geskik vir grootskaalse groenteboerdery. Die belangrikste produksiegebiede is Upington en Douglas in die Noord-Kaap, terwyl die Laeveld die belangrikste winterproduserende gebied van somergroente is weens sy ryplose winter.

Na raming was sowat 80 000 ha aan die begin van die tagtigerjare met groente beplant. Groente maak 5 % van alle landbouprodukte uit, waarvan aartappels verreweg die belangrikste is met 'n aandeel van 2 %. Ander belangrike produkte is tamaties, uie, kopkool, pampoen, bone, geelwortels, patats, blomkool en beet. Aartappels word veral in die Oostelike Hoëveld in Gauteng, Limpopo, die sentrale Vrystaat (Bothaville) en in Wes-Kaap (Clanwilliam en Ceres) verbou.

Die belangrikste produksiegebiede vir tamaties is die Laeveld, Wes-Kaap en die streke om Pretoria en Krugersdorp. Uie word veral in Wes-Kaap en Limpopo verbou. Ander belangrike produksiegebiede is die gebiede rondom besproeiingskemas soos Vaalharts, die Groot-Visrivier, die Rietrivier en die Loskopdam, en in die Wes-, Suid- en Oos-Kaap. Suid-Afrika verbou 58 groentesoorte, waarvan 'n groot verskeidenheid in verskillende vorme uitgevoer word. Vars produkte wat uitgevoer word, is soetrissies, knoffel, olywe, uie, aartappels, aartappelmoere, tamaties, kopkool, blomkool, geelwortels, blaarslaai, aspersies, preie, komkommers, rape, murgpampoen, jong murgpampoentjies, beet, artisjokke, seldery en pietersielie. Kool, komkommers, sampioene en tamaties word bevrore uitgevoer, terwyl kool, komkommer, uie en tamaties ook in tydelike gepreserveerde toestande uitgevoer word. 'n Groot aantal gedroogde of ontwaterde groentes word ook uitgevoer. Dit is soetrissies, kruie, kool, komkommers, olywe, tamaties, groenbone, ertjies, blomkool, geelwortels, koolrape, gemengde groentes, aartappels en lensies. Dieselfde produkte word egter ook ingevoer. Daar word nie op groot skaal uitgevoer nie omdat die plaaslike vraag so groot is. Aan die begin van die tagtigerjare is groente ter waarde van meer as R300 miljoen per jaar op Suid-Afrikaanse markte verkoop.

Ofskoon dit nie op groot skaal in Suid-Afrika beoefen word nie, speel tonnelverbouing van groente ook 'n rol om alle groentes deur die jaar geredelik beskikbaar te maak. Tonnelverbouing van groentes of die kweek van groentes onder kunsmatige omstandighede word grootskaals in Europa toegepas. Suid-Afrika het egter genoeg beskikbare grond om groentes op landerye te verbou. Die verbouing van groente in tonnels is ook 'n duur proses. Die tonnels word gewoonlik van veselglas gemaak. Veselglas laat voldoende sonlig in vir fotosintese en groei en verwarm die lug in die tonnel.

Omdat ander weerstoestande so uitgeskakel word, word die voggehalte en die temperatuur kunsmatig deur waaiers beheer. Die gewasse kan in 'n neutrale, gesteriliseerde groeimedium soos sand geplant en kunsmatig met opgeloste plantkos gevoed word. Die kweekmetode word hidroponika genoem. Groente is een van die baie min onbeheerde landbouprodukte in Suid-Afrika: die pryse word deur vraag en aanbod bepaal. Groente word op die varsproduktemark uit die hand verkoop.

Daar was aan die begin van die jare tagtig 14 nasionale varsproduktemarkte in Suid-Afrika. Hulle is in Johannesburg, Kaapstad, Pretoria, Durban, Pietermaritzburg, Port Elizabeth, Bloemfontein, Klerksdorp, Oos-Londen, Vereeniging, Springs, Uitenhage, Kimberley en Welkom. Daar is ook nie-nasionale markte op Witbank, Brakpan, King William's Town, Kroonstad, Mooketsi, Queenstown en De Aar. Vroeër is groente volgens die veilingstelsel verkoop waar kopers teen mekaar gebie het vir 'n produk. Die stelsel is egter weens die hoë koste daaraan verbonde en weens wanpraktyke afgeskaf. Dit word vandag net gebruik in uitsonderlike gevalle waar die vraag baie hoër as die aanbod is.

Sekere markte verkoop waatlemoene nog volgens die stelsel. By elke nasionale varsproduktemark is 'n advieskomitee wat die toestande van elke mark bestudeer en daaroor verslag doen aan die Kommissie vir Varsproduktemarkte of aan die Minister van Landbou en Visserye. Die lede van die komitee moet die Minister van raad bedien oor die plek, oprigting, uitbreiding, verandering, gebruik, bestuur en beheer van die varsproduktemarkte.

Europese groente

In teenstelling met Suid-Afrika lê die Europese lande sterk klem op die kunsmatige verbouing van groentes. Die winters is langer en kouer in Europa en die landbougrond beperk. Omdat elke gewas in 'n bepaalde klimaat gekweek moet word, is daar groentesoorte wat in sekere Europese lande nie in die buitelug verbou kan word nie. Om die probleem op te los, is nuwe kweekmetodes, waaronder verbouing in glashuise, ontwikkel.

Deur die toepassing van spesiale kweekmetodes (vroeër of later saai), die gebruik van geselekteerde rasse (soos die somerprei en die winterprei) en deur dele van 'n oes te berg, het Europa ook die probleem van 'n bepaalde saai-, oes- en bemarkingsperiode uitgeskakel. Die belangrikste produkte wat onder glas verbou word, is tamaties, komkommers, blaarslaai en groenrissies. Daar word toenemend na dié kweekmetode oorgeskakel omdat groentes wat in kweekhuise verbou is, hoër pryse behaal.

Die opkoms van verbouing onder glas bring egter mee dat die Europese mark soms 'n oorvloed van veral komkommers, tamaties en blaarslaai het. In Wes-Europa word die verbouing van groente onder glas hoofsaaklik op klein skaal beoefen op oppervlaktes van tussen 0,7 en 1,5 ha. Vanweë die gunstige klimaat kan groentekwekers 2 tot 3 oeste per jaar kry. In die Mediterreense streke en lande kan hoogstens een oes behaal word omdat die temperatuur in die kweekhuise te hoog word.

Die keuse van plante wat onder glas gekweek word, word deur hul behoefte aan lig eerder as deur die temperatuur bepaal. Blaargroentes soos andyvie kry op die kort wintersdae heeltemal genoeg lig om 'n volwasse plant te word. Groentes wat blomme of saad vorm het baie lig nodig. Daarom is die periode tussen 15 Desember en 15 Januarie in Wes-Europa ongeskik om groentes soos tamaties en groenrissies te kweek. Om so doeltreffend en ekonomies moontlik onder glas te kan kweek, moet 'n bepaalde kweekskema gevolg word. Vir so 'n skema is die verwarmingskapasiteit (die hoeveelheid hitte per uur per m² in die kweekhuis) 'n belangrike faktor.

Tropiese groente

Groente is in baie tropiese lande onmisbaar as eiwitbron. Dit geld veral in streke waar knolgroentes die stapelvoedsel is en waar geen vleis is of vis geëet word nie. Die tropiese temperatuur, reënval, daglengte en die bodem is goed geskik vir die kweek van groentes. Buite die reënseisoen moet groentes egter besproei word omdat die vog vinnig uit die grond verdamp.

Daar is 'n aansienlike temperatuurverskil tussen die hoër en laer tropiese dele. In die laer dele groei hoofsaaklik net tropiese groentes wat by die hoë temperatuur en kort dae aangepas is. Groentes soos boontjies, blaarslaai en blomkool kan slegs in streke wat tussen 600 en 1 800 m bo seespieël lê, gekweek word. Aartappels kan ook in dié streke verbou word, maar in die laer dele vorm die plante geen knolle nie. Spinasie kan in die hoër dele gekweek word, maar die saad moet ingevoer word omdat 'n minimum van 13 uur sonlig per dag nodig is om die plante te laat blom.

'n Duidelike onderskeid tussen kweek vir handelsdoeleindes en kweek vir eie gebruik kan in die trope gemaak word. Die groentes wat vir eie gebruik gekweek word, is meestal soorte wat by die klimaat aangepas is en wat min versorging vereis, soos spinasie, eiervrug, postelein, rooi skerprissies en kassawe. Groentes wat vir handelsdoeleindes gekweek word, is kopkool, blaarslaai, boontjies en radyse. Tropiese groente word nie juis vir markdoeleindes gekweek nie, behalwe in Indië en Suidoos-Asië. Verbouing van groentes vind hoofsaaklik op baie klein skaal of in wisselbou met akkerbougewasse plaas.

Produkte

Belangrike blaargroente is die tropiese spinasiesoorte (genus Amaranthus). Kangkong (Ipomoea aquatica), waarvan die blare soos spinasie lyk en gebak of gestowe kan word, groei in water. In groot dele van Suidoos-Asië word jong bamboesspruite as groente geëet. Dit word geblik en na ander lande, waaronder Suid-Afrika, uitgevoer. Peulgroentes soos keker-ertjies of Spaanse ertjies (Cicer arietinum) is 'n belangrike bron van eiwitte en vitamien B-kompleks vir die inheemse bevolking.

In die nat tropiese dele word limaboontjies (Phaseolus lunatus) ook gekweek. Belangrike vruggroentes is die okra of gombo (Hibiscus esculentus), die chayote (Sechium edule: in Suid-Afrika bekend as die sjoe-sjoe), die broodvrug (Artocarpus altilis) en eiervrug (Solanum mefongena). Daar word verskeie soorte eiervrugte gekweek. Rooi skerprissie (genus Capsicum) is ŉ belangrike groentesoort in al die tropiese gebiede. Die meeste soorte is eenjarig.

Die langwerpige vrugte word ryp (rooi) sowel as halfryp (groen) gepluk en as groente geëet of verwerk in verskillende soorte sambal, 'n pikante kruiesous, wat saam met rysgeregte voorgesit word. Die knolgroente bevat naas vitamiene en minerale heelwat stysel. Waar aartappels in Suid-Afrika, Europa en ander Westerse lande die belangrikste styselvoedsel is, is ander knolgroentes in die meeste dele van die trope die belangrikste bron van stysel. Patats bevat stysel en baie suiker. Die knol word geoes en geëet, asook die blare en die jong rankplante. Taro (Colocasia escufenta) is die hoofvoedsel van die eilande in die Stille Oseaan. Die meerjarige groente het knolle wat halfbo die grond groei.

Dit word in die reënseisoen gekweek. In droë tye groei dit net op vogtige, skaduryke plekke. Die jam (Dioscorea alata), ŉ knolvormige wortelstuk, word in die lae sowel as hoë streke gekweek. In teenstelling met die patat kan die jam se knolle onbeperk geberg word. Dit word gekook, gebak, gerooster of gemaal en dan as pap geëet. Maniok of kassawe (Manihot esculenta) is oorspronklik 'n Suid-Amerikaanse plant wat nou oral in die trope verbou word. Die plant se jong blare is baie voedsaam (ongeveer 8 % eiwit), maar bevat ŉ gifstof, blousuur, wat egter verdwyn nadat die blare fyngedruk en 'n paar minute gekook is. Die knolle van die maniokplant bevat baie stysel en is ook die belangrikste tropiese styselkos.

Bewaring en verwerking

Groen blaargroentes verlep vinnig. Ander groentes begin eers na ŉ paar dae skimmel en verrot daarna. Groen groentes moet koel bewaar word. Knol-, wortel-, bol- en koolgroentes kan langer geberg word, danksy hul reserwestowwe (koolhidrate). Onder gunstige omstandighede kan die groentes vir ŉ paar maande geberg word. Die sogenaamde inkuiling van groentes, onder meer knolle, beet en skorseniere, word algemeen toegepas. Die opgaarplek word met strooi of lug deurlaatbare plastiek uitgevoer.

Soms word 'n lagie grond bo-oor die strooi of plastiek gegooi. Winterkoolsoorte word vir lang tydperke bewaar in koolskure, waarin die ventilasie, temperatuur en vogtigheidsgraad noukeurig beheer word. Fyner groentes word in koelkamers of ander lugversorgde opslagplekke bewaar. Die meeste groente kan op verskillende maniere houbaar gemaak word. Die industriële bewerking van groente sluit in sterilisasie, insouting, droging en bevriesing.

Groentes soos agurkies, blomkool, witkool, uie, seldery en sampioene word ook gepekel. Tensy 'n preserveermiddel bygevoeg word, moet gepekelde groentes ook gesteriliseer word. Met uitsondering van sommige blaargroentes kan alle groentes gedroog word. Baie gemengde, gedroogde groentes word tot gedroogde sopmengsels of gedroogde gemengde geregte verwerk. Feitlik alle groentesoorte kan bevries word. Gepreserveerde groente is oor die algemeen duurder as vars groente. Dit moet egter in gedagte gehou word dat voorafbewerkte en gepreserveerde groentes gouer voorberei kan word, Vitamien C kan in die industriële verwerking heeltemal verlore gaan. Daarom word mense afgeraai om net van sulke groentes gebruik te maak.

Die tamatie

Die klassifisering van tamaties word al dekades lank betwis: die hooggeregshof van die Verenigde State het in 1883 (in die saak "Nix v. Hedden") verklaar dat tamaties 'n groente is. Botaniesgesproke bestaan daar egter nie 'n klassifisering soos "groente" nie en is 'n tamatie eintlik 'n vrug, aangesien dit die bessie van die tamatieplant is.

Verwysings

Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409508 band

Eksterne skakels

Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir groente.